-  بەهرۆز جەعفەر  

 بە پێی تیۆرە سیستماتیکییەکان لە زانستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، بە تایبەت تیۆری نیۆ-ریالیستەکان، کە لایانوایە هەڕەشەکان لە دەرەوە دێن و جەخت لەسەرسیستەمی نێودەوڵەتی و، بەرژەوەندی و دەستخستنی هێز ئەکەنەوە؛ عێراق و هەرێمی کوردستانیش لە بەردەم هەر گۆڕانکارییەکی لەناکاودان کە لەناوچەکەدا لە ئارادایە. بزوێنەری گۆڕانکارییەکەش فایلی "وزە" یە. بەم پێیە، پێویستە کورد خۆی خاوەندارێتی لە پرسە سیاسیین و ئابورییەکانی بکات، ئەوەش لە ڕێگەی ئامادەبونییەتی لە دونیادا بە ڕێگەی جیاجیا.  پرۆسە نەوتییەکان تەنها گرێبەست کردن، گەڕان و پشکنین، دەرهێنان و پاڵاوتن نیین. پرۆسە ئاڵۆزەکە قۆناخی دواتر دەست پێدەکات کە ڕێگەکانی هەناردەکردن (جیۆپۆلەتیکی وزە) و لۆبی کردن و لێکۆڵینەوە کردنە لەسەر بازاڕی ئابوریی جیهانی و پەیوەندییە گشتییەکان و دەرهاویشتە سیاسییەکانی.
یەکێک لە تێزە گرنگەکان، گریمانەکردنی ئەوەیە کە هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەی نەوت و گازی سروشتیەوە  دەبێتە یاریکەرێکی ناوچەیی. لەکاتێکدا هێشتا کورد نە لە عێراق و نە لە سوریا، تورکیاو ئێرانیشدا دەوڵەت و کیانێکی سەربەخۆی سیاسییان نییە. لە فیدراڵییەتی عێراقدا تەنها یەک هەرێم هەیە: هەرێمی کوردستانی عێراق. سەرۆکی هەرێم و سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لە وڵاتانی کەنداوەوە بۆ بەریتانیا بۆ ئەمریکاو بەریتانیا و فەڕەنسا  پێشوازییەکی گەرمیان لە ئاستی سەرۆکی وڵاتان و دامەزراوە باڵاکاندا  لێ دەکرێت. هەروەها لە لوتکە جیهانییەکاندا وتار و چاوپێکەوتنیان لە ئاستی جیاجیادا هەیە. 

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دوو مەلەفی زۆر سەرەکیی هەن، یەکەمیان، پرسی ڕووبەڕووبونەوەی توندو تیژیی و تیرۆر کە چارەسەرەکەی بەرزکردنەوەی ئاستی پێکەوەژیان و بەگژاچونەوەی تیرۆرە. دووەمیان، دۆسیەی نەوت و گازی سروشتییە. هەرێمی کوردستان لە یەکەمیاندا، بەشێوەیەکی پراکتیکی و وەک هێزێکی دیار ڕووبەڕووی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام بوویەوە لەماوەی (٢٠١٤ بۆ ٢٠١٧) و تا ئێستاش تیرۆر هەڕەشەیەکی بەردەوامە لەسەر ناوچەکە، هەروەک لەم هەرێمەدا هەموو پێکهاتە ئاینی و ئیتینییەکان: کورد، یەزیدی، مەسیحی،  تورکمان، عەرەب، شەبەک پێکەوە پارێزراون. لە پرسی وزەدا، هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (٥٠٠) هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگەی هێڵی بۆڕی کوردستان – جەیهانی تورکییەوە هەناردەی دەریای سپی ناوەڕاست دەکات و لەوێشەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دەچێت. لە سەرەتای (٢٠٢٣) دا کە جیهان بە دەست قەیرانی گازی سروشتییەوە دەناڵێنێت، کۆمپانیای داناگاز ڕایگەیاند کە ئاستی بەرهەمهێنان لە کێڵگەی گازیی کۆرمۆردا (٥٠٠) ملیۆن پێ سێجا ی لە ڕۆژێکدا تێپەڕاندووە، کاردەکەن بۆ ئەوەی لەم کێڵگەیەدا بەرهەمی گاز لە ڕۆژێکدا بگاتە (١) ملیار پێ سێجا گازی سروشتی. ئەمە جگە لەوەی لە سێ کێڵگەی دیکەدا میران، بنەباوی، خورمەڵە دا گازی سروشتی بەرهەم دەهێنرێت. 
هەرچەندە، کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی تەحەددای بەرچاو بووەتەوە. هەر لەسەرەتاوە حکومەتی مەرکەزیی عێراق دژی پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان وەستاوەتەوە، بەو پێیەی گروپە پرۆ-ئێرانییەکان لە دوای ڕووخانی سەددام حوسەینەوە (٢٠٠٣) ەوە بەردەوام باڵادەست بوون لەناو حکومەت و سێکتەرە ئابوریی و سەربازییەکانی عێراقدا، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە "نەوتی هەرێمی کوردستان بە ئیسرائیل دەفرۆشرێت، هەرێمی کوردستان پێگەیەکە بۆ ئیسرائیل و ئەمریکییەکان تا لێوەی هێڕش بکەنە سەر ئێران". بەڵام لە ڕاستییدا نیەتی عێراق و ئێران ئەوەیە دەیانەوێت کورد لە پرسی وزە دوور بخەنەوە.

هەر بۆیە لە ساڵی (٢٠٠٧ ەوە تا ٢٠٢٣) نەوتی هەرێمی کوردستان لە بازاڕەکانی جیهاندا بە هەرزانتر لە نرخی نەوتی وڵاتان دەفرۆشرێت، کە مەبەست لێی دۆزینەوەی کڕیارە؛ ئەمەیش مانای ئەوەیە کە هێشتا وڵاتانی هاوردەکاری نەوت و کڕیاران، جورئەت ناکەن نەوتی هەرێم بکڕن. هەرێمی کوردستان (٥١٣) کیلۆمەتر هێڵی سنوریی لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. جگە لەوەش ئێران لەناو عێراقدا باڵادەستیی سیاسیی و سەربازیی و کەلتوریی و ئابوریی هەیە. ئێران نایەوێت لەناوچەکەدا جێگرەوەیەکی دیکە هەبێت بۆ ئەو لە پرسی وزەدا. بۆیە هەرکاتێک باسی هەناردەکردنی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوروپا دەکرێت، کێڵگە گازییەکانی هەرێم لە لایەن هێزە میلیشیا عێراقییەکانەوە ڕووبەڕووی هێرشی مووشەکی دەبنەوە، هەروەک تەنها لە ساڵی (٢٠٢٢) دا چوار جار بە شێوەی جیاجیا هێرشی مووشەکی کراوەتە سەر کێڵگەی کۆرمۆر. 

ڕۆژی (١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢) دادگای باڵای فیدراڵی لە بەغدا بڕیاری دا، کە؛ پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان و یاسای نەوت و گازی هەرێم نادەستورییە! ئەوەش بە پێی ماددەکانی (١١٠، ١١١، ١١٢، ١١٥، ١٢١،  ١٣٠) ی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥؛ بەڵام هەر بە پێی ئەو دەستورەی دادگای فیدراڵی ئاماژەی بۆ ئەکات، خودی دادگای باڵای فیدراڵی و پێکهاتنەکەی نا- دەستورییە. لە ماددەی (٩٢) بڕگەی (دووەم) دا ئەڵێت؛ دادگای باڵای فیدراڵی بە دەنگی ٢/٣ دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان پێک دێت، ئەمە ڕووینەداوو. کەواتە دادگاکە نا- دەستورییە. هەروەها لە ماددەی (٨٧) دا ئاماژە بە سەربەخۆبوونی قەزا ئەکات. لە هەموو عێراقدا، ئەوە زانراوە کە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سیاسییە بووە، تاوەکو بۆ مەرامی سیاسیی و کارتی گفتوگۆی سەر مێزەکان بەکاربهێندرێت.
عێڕاق، لە ساڵی (١٩٢٧) ەوە نەوتی خۆماڵی کردووە. هێشتا یاسای نەوت و گازی نییە. ئایا یاسای نەوت و گاز چی بۆ عێراق ئەکات؟ ئایا عێراق ئەوەندەی پێوە ماوە فریای ئەوە بکەوێت یاسای نەوت و گاز پەسەند بکات، یاخود تەقینەوەی دۆخی سیاسیی و کۆمەڵایەتی عێراق و دەستوەردانە دەرەکییەکان ئەمجارە یەکلاکەرەوەیەو، عێراق لە ژووری بوژانەوەو ژێر چاودێری چڕدایە؟

بەگشتی، ئێران زۆنەکە (عێراق و بەشی باشوری هەرێـمی کوردستان) بەناوچەی هەژمونی خۆی ئەزانێت، بەڵام تورکیاو ئیمارات تیایدا چالاکی تیادا ئەکەن و، ئیدارەی ئەمریکاش پاڵپشتی ئەکات. تەنها لە ساڵی (٢٠٢٢) دا ویلایەتە یەکگرتوەکان (٢٥٠) ملیۆن دۆلار فەندی کێڵگەی گازی کۆرمۆری کردووە بۆ فراوانترکردنی وێستگەکان و خێراترکردنی بەرهەمهێنان.   

 عێراق (بەغداو ناوچەکانی خواروو) لە ڕووی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌باوه‌  پێویستیان به‌ (٣٠)هەزار مێگاوات كاره‌با هه‌یه‌ به‌ڵام تا ئێستا نەیانتوانیوە لە (٢٠) هه‌زار مێگاوات زیاتر به‌رهه‌م بهێنن. بۆ ئەوەش بەردەوام یەک لەسەر سێی کارەبای عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە پشتی بە ئێران بەستوەو، گاز لە ئێرانەوە هاوردە ئەکەن بە شێوەیەک کە نزیکەی سێ هێندە گرانتر لە نرخی بازاڕ بە عێراقی ئەفرۆشێت. لە جانیوەری ٢٠٢٣ دا وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، دوای گەران و پشکنینی کۆمپانیای گشتی گەران و رومالی نەوت سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق لە بیابانی رۆژئاوای عێراق، یەدەکی سەلمێنراوی نەوت بە بری ٦ ملیار بەرمیل زیادی کردوە و یەدەکی سەلمێنراوی غازی سروشتی بە بری ٢٣ ملیار پێ سێجا زیادی کردوە، بەم شێوەیە یەدەکی سەلمێنراوی نەوتی عێراق گەیشتۆتە ١٥١ ملیار بەرمیل نەوت    ئەم ناوچانەی کە یەدەگی زیاتری گازی تیا دۆزراوەتەوە لە ڕۆژئاوای عێراق ئەکەوێتە سنوری پارێزگای ئەنبار، کە ناوچەی سووننە نشینە. ئەوەش بە ئاشکرا دەستوەردانی وڵاتانی سووننی ناوچەکەی زیاتر دەکات. 

 دەکرێت گازی سروشتی هەرێم بە تایبەتی کۆرمۆر بەهۆی نزیکییەکەیەوە لەناو یەک وڵاتدان، ئاسانە ڕەوانەی بەغدا بکرێت و ببێتە هۆکاری بوژانەوەی ئابوریی و لێکتر نزیکبونەوەی سیاسی و ئەمنی. بەڵام ئێران نە ئەوە قبوڵ ئەکات کە گازی هەرێم ببێتە جێگرەوەی گازەکەی ئەو بۆ عێراق، نە پێی خۆشە عێراق و هەرێم لەسەر سکەیەکی سەقامگیری نەوت بن تا هاوکاری ئەوروپاو ئەمریکا بن لەم قەیرانە جیهانیەی کە هایدرۆکاربۆن دروستی کردووە. بۆیە ئیدارەی ئەمریکاش لەسەر ئاستی فەرمی ئەو تێگەیشتنەی بۆ دروست بووە کە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و وەزارەتی نەوت مەبەستی دیکەیان لە پشتەوەیە. بۆیە باربارا لیف جێگری وەزیری دەرەوە لە سیپتەمبەری ٢٠٢٢  سەردانی هەریەکە لە بەغداو هەولێر و ئیماراتی عەرەبی کرد. پاڵپشتی بۆ کەرتی وزەی کوردستان دووپات کردەوە. 

لەگەڵ ئەمەشدا، حکومەتی عێراق بە دوو ڕێگە خەریکی گورز لێدان بووە لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، یەکەمیان، فشارخستنە سەر کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان تا کارەکانیان لە هەرێمی کوردستان بوەستێنن، لە ساڵی (٢٠٢٢) دا چوار کۆمپانیای هەرە گەورەی ئەمریکی و نزیک لە خۆرئاوا لەلایەن دەستەڵاتی فیدراڵییەوە کراونەتە ئامانج: کۆمپانیای شلمبرگێر - Schlumberger، هالیبرتۆن بۆ خزمەتگوزاری ووزە- Halliburton Energy Service، بیکەر هیوج- Beker Hughes Company. دووەمیان، حکومەتی عێراق کار لەسەر ڕاکێشانی ئەو کۆمپانیانە دەکات کە لە هەرێمی کوردستان وەبەرهێنان لە بواری وزەدا ئەکەن. وەکو ئیمزاکردنی سێ گرێبەست لەگەڵ پیرڵ پیترۆلیۆمی ئیماراتی دا لە سێ کێڵگەی جیاواز لە سنوری پارێزگاکانی دیالەو بەسرە لە فیبریوەری ٢٠٢٣ دا. 

بە گشتی، بە بێ پاڵپشتی ویلایەتە یەکگرتوەکان و ئەوروپا نەک بە تەنها ئاسایشی وزەی هەرێمی کوردستان، بەڵکو کۆی ناوچەکە ئەکەوێتە ژێر هەڕەشەکانی تورکیاو ئێران و گروپە میلیشیاکانی عێراقەوە. هەروەها بە بێ ئەنجامدانی چاکسازیی لەناوخۆی هەرێمی کوردستاندا، سەقامگیریی سیاسییی و ئابوریی و کۆمەڵایەتی نایەتە دی.

   بەهرۆز جەعفەر / بەڕێوەبەری پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، دکتۆرا لە ئابوریی سیاسیی نێودەوڵەتی.