كازم جەباری- ماستەر لە جوگرافیا
پوختەی جێبەجێکار
وەک چاوەڕێ دەکرا؛ سەرۆک کۆماری تورکیا "ڕەجەب تەیب ئەردۆگان" لە ٢٣ ی نیسانی ٢٠٢٤ دا، سەردانەکەی بۆعێراق و هەرێمی کوردستان ئەنجام دا. بەدڵنیاییەوە هەر سەردانێک لە ئاستی دیبلۆماسیی باڵادا بە بێ زەمینەسازیی پێشوەخت نییە، ئەم سەردانە ئامادەکاریی زیاتری بۆ کرابوو، پێشوتر یەک بەدوای یەک وەزیری بەرگریی تورکیا "یەشار گویلەر"، پاشان وەزیری دەرەوە "هاکان فیدان" ئینجا سەرۆکی میت "ئیبراهیم کاڵن" سەردانی بەغدایان کردبوو. واژۆکردنی (٢٤) یاداشتی لێکتێگەیشتن و چەند ڕێککەوتننامەیەک، داوای فۆکەسی زیاترمان لێ دەکات لە داینامیکییەتی پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانی ئەنکەرەو بەغدا.
سەردەمی سودانی
وەک دەردەکەوێ، دۆخی سیاسی، ئەمنی و ئابوری عێراق لە سەردەمی کابینەکەی "محەمەد شەیاع سودانی" دا، بە بەراورد بە سەرۆک وەزیرەکانی دیکەی عێراق سەقامگیرترە. بەتایبەتی لەڕووی ئەمنی و ئابوریی و کاروانی خزمەتگوزارییەکانەوە. هەروەها بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە چاو بەهای نەوت لە ماوەکانی پێشووتردا؛ عێراق بوژانەوە و گۆڕانکاری بەخۆیەوە بینیوە، ئەم ماوەیە تا ئاستێکی گونجاویش بازاڕی نەوت سەقامگیرە. ئەمەش وایکردوە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە پارەیەکی زۆر بێتە عێراقەوە. دیدگای حکومەتەکەی سودانیش وەها دەخوازێت، ئەم دەرفەتە بقۆزیتەوە. ئاستەنگەکانی بەردەم ستراتیژی کارەکانی کەمتر بکاتەوە، پارەی عێراق لە پێناو بوونیادنانەوەی ژێرخان و گەشەپێدانی سێکتەرە جیاوازەکانی وڵاتدا خەرج بکات.
پێدەچی، پلانی داهاتووی عێراق وەها بێت کە شادەماری ئابورییەکەی جگەلە نەوت، بەرەو سێکتەرەکانی تری ئاڵوگۆڕی بازرگانی ببات، ئەوەش لە ڕێگەی پێکەوە بەستنی عێراق بە وڵاتانی ناوچەکە وکرانەوە بەرەو جیهانی دەرەوە ئەنجام دەدات. بۆ ئەم مەبەستە کابینەی سودانی چاوی لە خستنە سەر سکەو تەواوبوونی پرۆژەی (ڕێگەی گەشەپێدان)ە، کە بەلای نوخبەی سیاسی عێراقەوە دەرچەیەکی گرنگە بۆ پێدانی ڕۆڵی زیاتری عێراق لە بواری بازرگانی، وەرچەرخانی ناوچەیی و پێکەوە بەستنی عێراق بە دونیای دەرەوە.
لەگەڵ ئەمەشدا، ڕێگەکە بە گوڵ نەتەندراوە. عێراق خۆی دەزانێت ئەم ڕوانگە و ستراتیژەی دەستی داوەتێ؛ بە بێ ئاستەنگ تێناپەڕێت. بۆیە، کارەکتەرەکانی درووستکردنی بڕیار لە عێراقدا، هوشیارن لەوەی دەبێ پانتایی دەرفەتەکان زیاتر بکەن و مەترسیی هەڕەشەکانیش کەم بکەنەوە. ئەوەش پێویستی بە گەڕانە بەدوای سەقامگیری ناوخۆیی و دەرەکیدا.
تواناکانی عێراق بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی هێز
سودانی لە ١٣ ی نیسانی ٢٠٢٤ دا، گەشتێکی یەک هەفتەیی بۆ واشنتۆن دەست پێکرد. بۆئەوەی لە ئاستێکی بەرزی جیهانییدا ئەوەی لەماوەکانی ڕابردوودا کردوویەتی وەبەرهێنانی سیاسیی، دیبلۆماسی، ئەمنی وئابوریی لەسەر بکات، جگەلەوەش لێک تێگەیشتنی تەواو لە نێوان سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتوەکان و عێراق دا درووست بکات لەسەر ئاڵۆزییەکانی عێراق و ناوچەکە.
لەسەر ئاستی ناوچەییش، کابینەی سودانی کار بۆ زەمینەسازی و داوای هاریکاری لە وڵاتانی دەرودراوسێ دەکات و ڕێکەوتنیان لەگەڵدا واژۆ دەکات. لەناوخۆشدا هەموو هەوڵێکی بۆ ئەوەیە ڕووبەڕووی ئاڵەنگارییە ببێتەوە و بەو هیوایەی گرفت لەبەردەم بەدیهێنانی ئامانجەکانیدا دروست نەبێت. هەر وەک دەبینین سیاسەتی ناوخۆیی عێراق وادەخوازێت هێزی نەرم بەرامبەر نەیارە ناوخۆییەکانی بەکاربهێنێت و پێداچوونەوە بە پەیوەندییەکانیدا بکات و ئاستی نیگەرانییە ناوخۆییەکانی کەم بکاتەوە لەسەر بنەمای خاڵی هاوبەش و فەرامۆشکردنی خاڵەلاوازەکانی. باشترین نموونەش پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمە؛ وەک دەبیندرێ، بێ ئەوەی حکومەتی هەرێم پارەی نەوت و داهاتی ناوخۆ ڕادەست بکات حکومەتی ناوەند مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەنێرێت و بڕیاری زامنکردن و تەوتین "جێگیر" کردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی داوە. لەمەڕ پەیوەندییەکانی حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم لە عێراقی فیدڕاڵدا، ئەوەی لەسەردەمی سوودانیدا کراوە بەتایبەت دوای ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆی لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە و بەسەربەخۆ فرۆشتنی نەوتەکەی، لە سەردەمی هیچ سەروەک وەزیرانێک و کابینەیەکی حکومەتی عێراقدا ڕووینەداوە. دیارە ئەمەش بۆ زەمینەسازی و سەقامگیری بەدیهێنانی ئامانجێکی گەورەترە کە بەشێکە لە کارنامەی حکومەتەکەی سوودانی، دڵنیایی لە بە تۆکمەیی مانەوەی کابینەکەی، بۆ باشتر بەڕێوەچوونی کارەکانی حکومەتەکەی. لەناویاندا پڕۆژەی ستراتیژی ڕێگەی گەشەپێدان. کە ئەم پڕۆژەیە نەک تەنها بۆ حکومەتەکەی سوودانی بەڵکو بۆ هەموو عێراقییەکان و ناوچەکە پڕۆژەیەکی گرینگە.
سەردانەکەی ئەردۆگان: پێگەی عێراق بەرزتر دەکاتەوە
ئەوەی لەسەرەوە، بەبیر هێندرایەوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی عێراق دەخوازێ پێگەی ئابوریی و ناوچەیی خۆی بوێرتر بکات. ئەگەر هەر لە چوارچێوەی "ڕێگای گەشەپێدان" دا بمێنینەوە، ڕەنگە ئەم پڕۆژەیە لەڕووی ئابورییەوە کاریگەری نەرێنی لەسەر وشکردنی هەندێک سەرچاوەی داهاتی هەرێم هەبێت، لە نموونەی خاڵی گومرکیی برایم خەلیل. چونکە یەکێک لە لێکەوتەکانی پڕۆژەی گەشەپێدان، بەدیوێکی تردا کردنەوەی دەرگایەکی ترە وەک جێگرەوە بۆ گومرکی برایم خەلیل، بەجۆرێک کردنەوەی گومرکێکی نوێ کە لە ژێر هەژموونی ڕاستەوخۆی حکومەتی عێراقدا بێت و بەڕێژەی لە (٩٠%)ی بازرگانی عێراقی تێدا ئەنجام بدرێت. هەروەها بەلای عێراقەوە بەتەواوی کۆتایی بە گومرکی برایم خەلیل بهێندرێ کە لەدەیەکانی ڕابردوودا لە ژێر کۆنترؤلی ئەودا نەبوە.
هەروەك عێراق لەسەر ئاستی هەرێمی چاوی لەوەیە لە ناوچەکدا ڕۆڵی پێبدرێت، پێی وایە پێگەی جیۆپۆلەتیکیی ئەو شایانی ئەوەیە ئەکتەرێکی کاراتر بێت. ئەگەرچی بەهۆی ئەو ڕووداوانەی کە لەڕابردودا عێراق و ناوچەکە بەخۆیەوە بینیوە، لە کاروان دواکەوتوە و پتر تر سەرقاڵ بووە بە ناوخۆی خۆیەوە و نەیپەرژاوەتە سەر کارکردن لەسەر جیهانی دەرەوە. عێراق ئێستا خۆی بەشایان دەزانێت بۆ قەرەبووکردنەوەی ڕابردوی و نیگا خستنەسەر داهاتووی.
لە ئێستادا، عێراق دەیەوێت ئەگەر بەشێک نەبێت لە گۆڕانکارییەکانی داهاتوو، ئەوا بەهۆی هێزە جیۆستراتیژیەکەی لە ناوچەکەدا لایەنی کەم بەشداری کارای پێبکرێت لە گۆڕانکاریەکان، چ لەسەر ئاستی هەرێمی چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. ڕەنگە ئەمەش خواستی ئەمەریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوابێت بۆ هێنانە پێشەوەی عێراق لە گۆڕانکارییەکان و هاوکێشە سیاسی و ئابورییەکان.
هاتنی ئەردوغان بۆ عێراق، بۆ هەردوو وڵات هەروا سەردانێکی ئاسایی نییە. تورکیا لە زۆر ڕوەوە وڵاتێکی سەقامگیرە و خاوەن پێگەیەکی ستراتیژییە؛ تورکیا، یەکێکە لە (١٠) وڵاتە زلێهزەکەی جیهان و ئەندامی ناتۆیە، وڵاتێکی پێشکەوتوە، دیدگاو ئامادەگیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیاو ئەفریکاشدا هەیە. تورکیا لە یەککاتدا لەگەڵ دوو لە جەمسەرە دژە- گەورەکەی جیهان کە ویلایەتە یەکگرتوەکان و ڕووسیایە، خاوەن پەیوەندیەکی هاوسەنگ و جێگیرە، لە ئاستی هەرێمیشدا پەیوەندی باشی لەگەڵ ئێراندا هەیە و پەلی هاویشتوە بۆ ناوخۆی وڵاتانی دراوسێ لەڕێگەی هێز و گروپە سێبەرەکانییەوە جێکەوتەی خۆی لە زۆر وڵاتی درهاوسێی وەک عێراق و سوریا و...هتد داناوە.
هەروەها، هەڵکەوتەی جوگرافی تورکیا وەهایە کە لە نێوان هەردوو کیشوەری ئاسیا و ئەوروپادایە. بەدەرچەی پێکەوە بەستنی هەردوو کیشوەرەکە دادەنرێت و لەسەر دەریای ناوەڕاستیش ئەم دەوڵەتە شانی داداوەو گوتاری خۆی هەیە. بەمەش هەڵکەوتەی وڵاتەکە خاوەن پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکی ناوازەیە، هەر ئەوەشە هۆکاری مانەوەی وڵاتەکە و بەرگە گرتنی قەیرانە ناوخۆییەکانی. تورکیا وڵاتێکە بە ئاسانی گۆڕانکاری سیاسی و فەرمانڕەوایی تێدا ڕوونادات، چونکە بە بەکارهێنانی کارتێکی هەڵە زۆر پرس لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا و ئەوروپا تێکدەچێت و پارسەنگی هێز لە نێوان هەردوو جەمسەرە جیهانییەکەدا لاسەنگ دەبێت. ڕەنگە نهێنی پشت هۆکاری بێدەنگی وڵاتانی خۆرئاواش لە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و ڕێگەگرتن لە ئازادییە ناوخۆییەکان و واڵاکردنی دەستی تورکیا بەڕووی وڵاتانی درهاوسێیدا هەر ئەوەبێت.
زیاتر لەوەش، تورکیا لە زۆر ڕوەوە بەراورد ناکرێت بە عێراق، بەڵکو ئەوە عێراقە لە چەندین ڕەهەندی جیاوازەوە پێویستی بە تورکیا و ئەزموونەکەیەتی. جێی باسە کە عێراقی شانازیی پێوەکراو کە خاوەنی شارستانییەتی دۆڵی ڕافیدەینە، یەکێک لە ئاڵەنگارییەکانی بەردەم داهاتووی بوەتە کێشەی ئاو، لەو ڕوەوە چەقۆی تورکیا لەسەر دەماری ژیانی عێراقە. ئەوە کارتێکە تورکیا زیرەکانە لەهەمبەر عێراق بەکاریدەهێنێت و گەمەکانی پێدەباتەوە. ڕەنگە ئەمەش ستەمی جوگرافیا بێت لەو وڵاتە خاوەن شارستانیەتە دێرینە. بەجۆرێک عێراقی کردوەتە دیلی دەستی تورکیا. هەروەک یەکێک بێت لەو وڵاتانەی کە بەهۆی زیندانی جوگرافیاکەی، تینوە بە ئاو. عێراق ناچارە بۆ زامنکردنی ئاو و ڕزگاربوون لە تینویەتی و چارەسەر كردنی کێشە سیاسی و ئەمنیەکانی. ئاڕاستەی ڕێکەوتنەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتە بەپێی خواستی خۆی بەڕێوە نەچێت، هەربۆیە لە ئاست وڵاتێکی هەرێمی وەکو تورکیا سازشی پێوە دیارە.
لەم چرکەساتەدا، پێگەیەی عێراق لە ئاستێکدایە کە دەخوازێ بە وریاییەوە هەنگاو هەڵبهێنێ و هاوسەنگی خۆی ڕابگرێت لەنێوان تورکیا و ئێران دا. ئەگەرچی ئەم جۆرە لە ڕاگرتنی هاوسەنگی هەندێ جار لەسەر بنەمای سازشکردنە بۆ ئەو دوو وڵاتە. هەربۆیە لەمڕۆدا عێراق ناچارە بۆ بەرەو پێشچوونی پلانەکانی و بەدیهێنانی ئامانجەکانی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان دەرگا بۆ وڵاتانی ناوچەیی بکاتەوە.
بەغدا، لە میانەی بە پڕۆتۆکۆڵ و پێشوازییەکی شایان میوانداری سەرۆک کۆماری تورکیای کرد. نەک هەر ئەوە بەڵکو (٢٤) یاداشتی تێگەیشتنیان واژۆکرد. بەشێوەیەک کە هەموو سێکتەرە جیاوازەکانی وڵاتی لەخۆ گرتبوو؛ ئەوەش ئاستەکانی بۆ ژێرخانی هەردوولا لە ڕووی خزمەتگوزاری، ئاسایش، سەربازی، تەکنەلۆژی، گەشتیاری، بازرگانی، گواستنەوە، ئاینی و ڕۆشنبیری گرینگی خۆی هەیە.
هەرچۆنێک بێ ئەم سەردانەی ئەردۆگان وێستگەیەک دەبێت بۆ دانانی هەژموون وکاریگەری تورکیا لەعێراقدا. ئەگەر پێشتر تورکیا پێگەی خۆی لە ڕووی ئابوری و سیاسی و ئەمنیەوە، تەنها لە بەشێکی عێراق (باکوری عێراق) دانابێت، ئەوە ئێستا زیاتر هاتوەتە ناوەوە و بەرەو قوڵایی و ناو دڵی عێراق کە بەغدایە هەنگاو دەنێت. ئەمە بۆ تورکیا دەرفەتێکە، لەکاتێکدا عێراق بە سێبەری ئێران و ناوچەی هەژموونداری ئەو وڵاتە دادەنرێت. چی لەوە گرنگترە لە ناو دڵی شیعەدا، لە چاوەڕوانی گەشتێکی درێژخایەندا بێت بە ئومێدی گەڕان بەدوای دەسکەوتەکان و چنینەوەی بەرژەوەندییەکان و ئارەزووی گەڕانەوە بۆ سەردەمی فەرمانڕەوای سەدری ئەعزەم.
کۆتایی
ڕووداوە جیهانی و ناوچەییەکان دراماتیکیین. پێویستە کەمێک چاوەڕێی داهاتوو بکەین کە خەونەکانی کابینەکەی سودانی بەرەو کام لادا دەبەن. مانگەکانی داهاتوو، وەڵامی ئەو پرسیارە دەبینین کە ئایا ئێران هەروا بە ئاسانی لێ دەگەڕێ و لە گۆڕانکارییەکاندا ڕۆڵی تەماشاکەر دەبینێ کە لە عێراقدا هەژموونی ئەمریکاو تورکیاو کەنداو گەشە بکات؟! ئایا ماڵی شیعیی، مەرجەعییەتەکانی شیعە چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخەکەدا دەکەن؟ لەکاتێکدا هێشتا شیعە لە لوتکەی دەسەڵاتدا فەرمانڕەوایی عێراق دەکەن، خاوەن پێگە و هێز و دەسەڵاتن، هێشتا کەمێک زووە خەون بە ئاوابوونی دەسەڵاتییانەوە ببینین. بە کورتییەکەی؛ ئەگەر پێشهاتێکی ناوچەیی و جیهانیی ترسناک نەیەتە پێشەوەو بەرۆکی عێراق نەگرێ، سەقامگیریی ناوخۆیی عێراق دەرفەت بدا؛ ئەوا وەرچەرخانی ناوخۆیی، بازرگانیی، ناوچەیی کەوتۆتە سەر سکەی ڕاستەقینەی خۆی.