د.به‌رهه‌م ساڵح
ئەو تێكشكانە سەربازییەی رووبەروی رێكخراوی داعش بوەوە لەعیراقداو لێكەوتەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان و هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی داهاتوو، ساتێكی جیاكەرەوەیە لەمێژوی هاوچەرخی عیراق. ئێستا هەلێك هەیە بۆ رێككردنەوەی رێرەوەكەو ئاراستەكردنی وڵات بەرەو گەشانەوەو ئارامی كە خواستێكی سەرەكین. بەدڵنیاییشەوە لەبەرامبەردا كۆمەڵێك ئاڵنگاری مەترسیدار هەن، ئەگەر بەزوویی دەستكەوتەكانی ئەم قۆناغە نەچێنرێتەوه، مەترسی دروست دەكەن.
لەدەستدانی هەلی بنیاتنانەوەی عیراقێك كە بتوانێت قەیرانەكانی تێبپەڕێنێت، كاریگەری زۆر خراپتری دەبێت لەبێتوانایی دەستەبژێری سیاسی عیراق لەبەڕێوەبردنی پرۆسەیەكی سیاسی تەندروست لەدوای 2003وە.
لەسەرئەم بنەمایە، عیراق پێویستییەكی زۆری بەدیالۆگێكی ناوخۆیی راشكاو هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو تەنگژەی كە لەكرۆكی پرۆسەی سیاسی دوای 2003وە هاتۆتەكایەوەو عیراقی خستۆتە بازنەی قەیرانگەلێك، كە لەناوەرۆكدا پێكەوەبەستراون و لەرووكاریشدا جیاوازن. لەدەرەنجامیشدا هەموو عیراقییەكان، بەجیاوازی پێكهاتەكانیانەوە، نەهامەتییان لەكاری حكومی و پرۆسەی سیاسی بەركەوتوە. لەبەرامبەریشدا تۆمەت و تێوەگلان لەگەندەڵی بەدوای چینە سیاسییەكەوەیە لە بەغداو بەصرەوە بۆ ئەنبارو موصل و هەولێرو سلێمانی.
گەندەڵی جەستەی دەوڵەتی عیراقی خواردووە، ماڵی دزراو بوەتە سەرچاوەی پارەداركردنی توندوتیژی و قەیرانی بەردەوام. هەربۆیە كاركردن بۆ وشككردنی سەرچاوەكانی گەندەڵی پێویستە بۆ كۆتاییپێهێنانی ئەو بازنەیەو رێگرتن له سەرلەنوێ دروستبونەوەی تیرۆر، ئەمەش مەرجێكی سەرەكی بەدەستهێنانەوەی متمانەی هاوڵاتییە بۆ سیستەمی حوكمڕانی.
لەم بوارەشدا گرنگە ئاماژە بەو دەستپێشخەرییە بكەین كە سەرۆكوەزیران حەیدەر عەبادی بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی رایگەیاند. دەكرێت ئەم هەنگاوە بكرێتە سەرەتایەك، بەپێی میتۆدێكی یاسایی و زانستی، بۆ وەستانەوە بەرووی ئەو گەندەڵییە بڵاوەی لە پەیكەری دەوڵەت و بەرێوەبردنی سامانی گشتیدا هەیە. كۆتاییهێنانی بازنەی قەیرانەكانی عیراق پێویستی بەسەرلەنوێ پێكهێنانەوەی پرۆسەی سیاسی ئێستا هەیە. ئەمەش لەسەر بنەمای دەوڵەتی مەدەنی و بەرزڕاگرتنی بەها مەدەنیەكان و پاڵپشتی رۆڵی ژن و مافەكانیان و جەختكردنەوە لەپابەندبون بەپێوەرەكانی مافی مرۆڤ وەك میتۆدێكی دەستوری.
ئەو ناروونیەی لەهەندێ لە دەقە دەستورییەكاندا هەیەو ئەو خراپ جێبەجێكردنەی لەئەنجامی ئەزمونی رابردووەوە بینراوە، وادەكات كەپێداچونەوەی دەستور ئاسایی بێت، بەڵام دەبێ بەپێی ئەو میكانیزمە دەستورییانە بێت كە عیراقییەكان پێی رازی بوون. چونكە دەستور مەرجەعی چارەسەری ناكۆكییەكانە.
لەم چوارچێوەیەدا، ناكرێ مامەڵە لەگەڵ پرسی كورددا لەپێگەی براوە بەرامبەر دۆڕاوەوە بكرێت. مێژوو سەلماندویەتی كە ئەگەر كورد لەرووی سەربازییەوە بشكێت، ئەوا لەشاخەكان كۆبونەتەوەو زۆرجار بەپاڵپشتییەكی دەرەكی دۆخەكە وەك خۆی بەردەوام بوە. عیراقیش هەر لەو چوارچێوە وێرانكارییەدا ماوەتەوە. مافی چارەی خۆنوسین مافێكی سروشتی كوردە، بەڵام ئەم مافە لەبەغدای پایتەختەوە بەدەست دێت، نەوەك ئەنقەرەو تاران و واشنتۆن.
بەلێكتێگەیشتن لەهاوبەشەكانی عیراق بەدەستدێت، نەوەك بەناكۆكی و لێكدابڕان و پشتبەستن بەهێزی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی. وەك كاری لەپێشینەش پێویستی بەچاكسازی سیاسی ناوخۆیی و كۆتاییهێنانی گەندەڵی و خزم خزمێنەو بەڕێوەبردنی خراپ هەیە، كە بوەتە هەڕەشەیەكی گەورەو خۆرەی جەستەی سیستەمی حوكمڕانی لەكوردستان.
وادیارە بۆ یەكەمجارە لەمێژوی هاوچەرخی دەوڵەتی عیراقدا، زۆرێك لەكورد، داخوازی چاكسازی ناوخۆیی و حوكمڕانی رەشید دەخەنە پێش دروشمە نەتەوەییەكانەوە. ئەمەش گۆڕانكارییەكی زۆر گرنگه و پێویستە بەووردی خوێندنەوەیەكی راستی بۆ بكرێت تا چارەسەری پێویست بدۆزرێتەوە بۆ هەموو عیراق، نەوەك رووداوەكە بەكاربهێنرێت تەنها بۆ سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی مێژووی ستەملێكراوی كوردو سەردەستی شۆڤێنیەتی عروبی. خواستەكانی چاكسازی لەسلێمانی و هەولێر تەواو هاوتایە لەگەڵ هەمان ئەو خواستانە لە بەصرەو ئەنبارو بەغدا. سەركەوتنی ئەم چاكسازییەش بەستراوە بەچارەسەری گشتگیر كە بتوانێت بەردەوامی قەیرانەكان لەعیراقدا كۆتایی پێ بهێنێت. ناكۆكی نێوان بەغداو سەركردە سیاسییەكانی كورد نابێ ببێتە هۆكارێك بۆ سزادانی هاوڵاتیان و پشتكردنە مافە دەستورییەكانی كوردستان. ئەركی دەوڵەتە رێگر بێت لە سزادانی هاوڵاتیەكانی. لەمڕوەشەوە پێویستە دەستبكرێت بەپێدانی موچەی كەرتە خزمەتگوزارییەكان و پێشمەرگە كە بەوپەڕی ئازایەتییەوە بەرەو رووی داعش وەستانەوە. هەروەها دەبێ دەرگای گفتوگۆ لەنێوان هەرێم و بەغدا بكرێتەوەو شەفافیەت لەدۆسیەی نەوت و داهاتدا هەبێت، ئەمەش بەرۆڵبینینی هەردوو پەرلەمانی عیراقی و كوردستانی.
هەر لەچوارچێوەی چارەسەركردنی قەیرانە پەیوەندیدارەكان، گرنگە ئەوە بزانین كە بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و چارەسەری قەیرانەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەبێ مامەڵەكردن لەگەڵ سوننە عیراقییەكان لاسەنگ دەبێت. ئەو سوننە عیراقییانەی كە لەپێشەوەی قوربانیانی دەستی داعش بوون. ئەمانە لەهەموان زیاتر بەرژەوەندی راستەوخۆیان لە ریشەكێشكردنی هزری تەكفیری هەیە. پێویستە هاوكاری و پاڵپشتی بكرێن بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە ئەوەش لەڕێی بەشداریكردنی راستەقینەیان لە بڕیاری عیراقی و گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان.
ئاڵنگاری سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی ئەو ناوچانەی كە لەداعش پاككراونەتەوە، ئەركێكی لەپێشینەیە. بەڵام واقع ئەوەمان پێدەڵێت كە عیراق پێویستی بەرێنیسانسێكی ئابوری گشتگیر هەیە كەچارەسەری پتەوی بۆ قەیرانەكان لێبكەوێتەوەو كەلتوری كێبڕكێ و تەواوكاری ئابوری بكاتە ئەلتەرناتیڤی پێكدادانی سیاسی. ئەمەش هەلێكە بۆ ووردبونەوە لەكۆنگرەی بەخشەرە نێودەوڵەتییەكان، كە بڕیارە لە كوەیت ئەنجام بدرێت، لەسەر بنەمایەكی تێگەیشتنی گشتی كە بریتیەلە: یەكێتی خاكی عیراق و ئاسایشەكەی و بەزاندنی توندڕەوی، پرسگەلێكی پەیوەستن بە پەرەپێدانی ژێرخان و گەشەپێدانی تەواوكاری و پتەوی سەرجەم ناوچەكانی عیراق، هەروەها لەنێوان عیراق و وڵاتانی دەوروبەری. بەمەش دەتوانرێت لەبری روبەری یەكلاكردنەوەی كێشەكان، روبەرێك بۆ بەرژەوەندی هاوبەشی دراوسێكان بدۆزرێتەوە، ئەمە سەرەڕای دروستكردنی هەلی كار بۆ گەنجان.
پێدەچێ رێگەی هێنانەدی ئەوەش بریتی بێت لەدروستكردنی "سندوقی وەبەرهێنان"و بەشداریكردنی ناوخۆیی هاوڵاتیانی عیراق تیایدا. بەجۆرێك دەوڵەت بە رێژەیەكی دیاریكراو لەداهاتی نەوت (بۆ نمونە 5٪ی ساڵانە) پاڵپشتی بكات. هەروەها كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەتی عیراقی و بیانی بتوانن بەشداربن تیایدا، ئەمە سەرەڕای بەشداری دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتیەكان و دەوڵەتانی بەخشەرو سندوقە جیهانییەكان. دواجاریش ئەم "سندوقی وەبەرهێنان"ە ببێتە سەرچاوەی پارەداركردنی پرۆژەكانی ژێرخانی ستراتیجی كە گرنگییەكی ئابوری هەبێت، وەك بەندەری بەصرە، تۆڕی رێگاوبانی خێرا، هێڵی شەمەندەفەر، فرۆكەخانە، پرۆژەی گرنگ لەدەشتی نەینەواو گەرمیان و هەولێر، چاكسازیكردن لە زەوییەكانی باشور، شاری پیشەسازی، بەنداو.
سەرەڕای رۆڵی ناوخۆییش، ئەم سندوقە دەتوانێت بەشداربێت لە پارەداركردنی ئەو پرۆژانەی ژێرخانی ئابوری دەوڵەتانی ناوچەكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە. ئەمە لەكاتێكدا عیراق میحوەرێكی ستراتیجی گرنگەو بەهۆیەوە جیهانی عەرەبی و ئێران و توركیا بەیەكدەگەن و ئابوری كەنداوو ئەوروپا پێكەوە دەبەستێتەوە. دەتوانێت ببێتە رێگەی حەریری نوێ بەرەو دەریای ناوەڕاست. لەگەڵ ئەمانەشدا عیراق سەرچاوەی بەرهەمهێنانی ووزەی گازو نەوتە. كەبەهۆیەوە دەتوانێت ببێتە رێڕەوێكی ئاسان و ئارام بۆ سیستەمی هەناردەكردنی ووزە.
بۆ ئەم پرۆژانەش گرنگە تەماشای نمونە هاوشێوەكانی وەك تایلەند و ڤێتنام و هندستان بكەین كە توانیان وەبەرهێنانی سندوقی هەریەك لەوڵاتانی یابان و چین و كەنداو رابكێشن. وەك وەبیرهێنانەوەیەكیش، پێویستە "سندوقی وەبەرهێنان" بە یاسایەكی تایبەت رێكبخرێت و جیا بێت لە حكومەت و لەلایەن دەستەیەكی تایبەتی پیشەیی، دوور لە بێنەوبەردەی سیاسی، بەڕێوەببرێت. پێویستە ئەندامانی دەستەی كارگێڕی كەسانی پیشەیی بن كە لەلایەن حكومەتەوە پێشنیار بكریت و پەرلەمان پەسەندی بكات و بۆ ماوەی 6 ساڵ خزمەت بكەن تاوەكو نەبەسترێنەوە بە بابەتی هەڵبژاردنەكانەوە. هەروەك واباشە لەبەڕێوەبردنی ئەم سندوقەدا دامەزراوە داراییە جیهانییەكانی وەك سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی و بانكی ئیسلامی بەشداربن، بەئامانجی راكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی. واپێویستیشە ئەم سندوقە سیستەمێكی ژمێریاری و دارایی هەبێت كە بەرپرس بێت بۆ چاودێری دارایی بەپێی میكانیزمە نێودەوڵەتییەكان، ئەمەش لەپێناو رێگرتن لەهەر دەستێوەردانێكی سیاسی و گەندەڵی.
لەماوەی ساڵانی رابردوودا مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانەكانی عیراق بەبێ چارەسەری ریشەیی شكستی هێناوه. ئەمڕۆ عیراق هەلێكی لەبەردەمدایە كە چارەسەری گشتگیری هەبێ بۆ رێككردنەوە سەرجەم بابەتەكان، بەو هیوایەی هەڵبژاردنەكانی داهاتوی عیراق و هەرێمی كوردستان ببێتە بۆنەیەكی كۆكردنەوەی لایەنەكان لەپێناو دۆزینەوەی رێگاچارەی گشتگیر بۆ قەیرانە بەردەوامەكانی عیراق، نەوەك ببێتە وێستگەیەكیتر بۆ دابڕان و ململانێی زیاتر.
٭ سەرۆكی هاوپەیمانی دیموكراسی و دادپەروەری و جێگری پێشوی سەرۆكوەزیرانی عیراق و سەرۆكی پێشوی حكومەتی هەرێمی كوردستان