ووزە و جیۆپۆڵەتیك، پەیوەندییەكی دانەبڕاویان لەگەڵ یەكتر هەیە، سەدەی بیستەم گەواهیدەری ئەوەیە، ئەو هێزانەی لەدەرئەنجامی ناكۆكی و شەڕەكاندا، دەستیان گەیشتووە بە سەرچاوە و هێڵەكانی نەوت و غازی سروشتی، ئەوانە تام و بۆنی سەركەوتنیان چەشتووە، ئەگەر كاریگەری ووزە بە سەر جوگرافیای سیاسیەوە ناوبنەین "جیۆپۆڵەتیكی ووزە"، ئەوا " پیترۆپۆڵەتیك- Petropolitic" یش وەك چەمكێكی تازەی ناو پەیوەندییە ئابورییەكان، بریتی یە لەكاریگەریی پیترۆڵ بەسەر خودی سیاسەتەوە، پیترۆڵ لەدەیان شوێن هۆكاری هاوپەیمانێتیەو، لەدەیان شوێنیش مایەی جەنگ و هەڕەشەی گەورەیە، بۆیە نەوت و غازی سروشتی بەوەوە ناوەستن، تەنها بەهای دۆلار و بازاڕ دەست نیشان بكەن، كاریگەری گەورەش لە دروستكردنی هاوپەیمانێتیە سیاسیەكان دا ئەگێڕن و، ئەبێتە كەرەستەی دابەشكارییە هەرێمایەتییەكان بەسەر زلهێزەكان دا.

هەرێمی كوردستانی عێراق، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس (2003) ەوە، لەلایەكەوە بازاڕێكی تازەی ووزەیە و، كۆمپانیا فرەڕەگەزە نێودەوڵەتیەكان (Multi National Company) بە لێشاو ڕووی تێدەكەن، لەلایەكی تریشەوە، بە پێی دەستور (عێراق) دەوڵەتێكی فیدراڵی یەو، بەرپرسیارێتی پەرەپێدانی سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە پێی ماددەكانی (111 و 112 و 115 و 121) ی دەستوری عێراق كەوتۆتە دەستی ئەنجومەنی نەوت و غازی هەرێم، لەژێر ڕۆشنایی یاسای ژمارە (22ی ساڵی 2007) ی پەرلەمانی كوردستان كە لەهەمان ساڵدا كەوتۆتە بواری جێبەجێكردنەوە(1).

ساڵی (2018) یەو، كوردەكان لە عێراق وێڕای گەندەڵی و بینا نە كردنی دامودەستگای یاسایی و سیاسیی، هێشتا لە چوارچێوەی حكومەتی مەركەزیی عێراق دا ئەژین، كە ئەم دەوڵەتە (123) ملیار دۆلار قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەسەرە(2) ، ناوچەكە بەگشتی لە ڕووی سەربازییەوە خەریكە قوتاری بێت لە جەنگی دژ بە "دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام"، بەڵام هێشتا لە عێراق دا (117000) سەت و حەڤدە هەزار چەكداری میلیشیا هەن و، دابەشبون بە سەر (73) گروپ دا (3).ئەم تەنگژانە لەكاتێكدان، كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و ناوچەی كەنداو بەتایبەتی، لە كەف و كوڵی خۆ- ڕێكخستنەوەدایە بۆ گێمێكی تری ململانێ‌ و ناكۆكی.

بۆیە: ئەم توێژینەوەیە، بە ئەركی خۆی ئەزانێت لە چوارچێوەی میتۆدێكی زانستی و ناونیشانی بابەتەكەدا، بەدەم وێناكردن و خوێندنەوەی تەوەرەكانەوە، سۆراخی سێ پرسیاری ڕاستەقینە بكات:

یەكەم: گرێبەستە كانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای ڕووس نەفت و ئەوانی تردا ڕوون بكاتەوەو، كاریگەرییان لەسەر بازاڕی ووزە دیاری بكات.

دووەم: وەرگەڕان و جیۆپۆڵەتیكی نوێی ووزە لە دەریای ناوەڕاست، پشت كردنە دەریای ناوەڕاست و ڕووكردنە دەریای ڕەش لەلایەن توركیاوە، وەرچەرخانەكان لە ناوچەی قەزوین، لە كوتلەی كەنداوی فارس، ئەمانە ئایندەی سیاسی و ئەمنی و ئابوریی هەرێمی كوردستانی عێراق بەرەو كوێ‌ ئەبەن؟.

سێهەم: سیناریۆكانی بەردەم ئایندەی هەرێمی كوردستان چیین؟.

تەوەری یەكەم: گرێبەستە نەوتییەكان

بەپێی پەیمانگای چاودێری ئیرادات (Revenue Watch Institute) گرێبەستی نەوتی، ئەبێت كلیلی چارەسەری دوو پرسی سەرەكی بێت، یەكەمیان: چۆن قازانجەكان دابەش ئەبن، كە ئەمەیان زیاتر پێی ئەوترێ (كرێ‌- ئیجارات) لە نێوان حكومەت و كۆمپانیا بەشداربوەكاندا. دووەمیان: چۆن (تێچوو- تكلفە) چارەسەر ئەكرێت.

لە جیهاندا، گرێبەستە نەوتییەكان بۆ (4) چوار جۆر پۆلێن كراون، هەریەكەشیان باشی و خراپی خۆی هەیە:

یەكەمیان: پێی ئەوترێ (گرێبەستی ئیمتیاز-Concession) ئەمە كۆنترین جۆری گرێبەستی نەوتییە، لە ئەمریكا ساڵی (1800) لەپای دەرهێنانی نەوت ئەم مافە ئەدرا بە هەر كۆمپانیایەك، ئەمە بەشێكە لە سیستەمی ئەمریكی و، ئیمپریالیزمی نوێ‌، لێرەدا كە دەوڵەت پارچەیەك زەوی دیاری كراوی خۆی هەیە ئەیدات بە كۆمپانیای فرە ڕەگەز، تیایدا مافی گەڕان و دۆزینەوەی نەوتی هەیە، ئەگەر بڕێكی دیاریكراو دۆزرایەوە، ئەوا كۆمپانیاكە كاری گەشەپێدان و دەرهێنان و ئەمباركردن و بازرگانی كردنیشی ئەنجام ئەدات ، حكومەت كاری ئەوەیە تەنها كارئاسانی بۆ بكات، لەبەرانبەردا حكومەتی خاوەن زەوی (باج-Tax، رسوم –Fee) وەرئەگرێت. باشی ئەمە ئەوەیە زیاتر پێش چاوی حكومەت (خاوەن ماڵ) ڕوونە لەچاو شێوازەكانی تر لە گرێبەست دا، ووردەكارییەكی ئەوتۆی تیانییە، هەروەها تێچووی پرۆسەی دۆزینەوەو بەرهەمهێنان ناكەوێتە ئەستۆی خاوەن ماڵ. خراپیەكەشی ئەوەیە زۆر دەوڵەت و كۆمپانیا ئەچنە موناقەسەكەو داوای گرێبەست ئەكەن و، شیرینی پێشوەخت ئەدەن و...هەندێ‌ جار فشاری جۆراوجۆر بەكاردێنن.

"لەم جۆرەیاندا، كە ئەوترێت شەفافیەت لە گرێبەستە نەوتیەكان دا نییە، یانی دیار نییە چەند باج و رسوم و شیرینی لەو كۆمپانیایانە وەرگیراوە!".

دووەمیان: گرێبەستی بەشداری وەبەرهێنان (العقود المشاركە فی الانتاج- Producting Sharing Contract). لەم شێوازەدا، زەوی و موڵكیەت نادرێت بە كۆمپانیاكە، یەكەمجار ئیندۆنیزیا ساڵی (1966) ئەم ڕێگەیەی تاقیكردەوە، كە زەوی و موڵكی خۆی نادات بەڵام كۆنتراكتۆر (بەڵێندەر- مقاول) مافی دەرهێنان و فرشتنی هەیەو، بڕێكی دیاریكراو لە قازانج ئەدات بە حكومەت (خاوەن ماڵ). كۆمپانیاكانی نەوت لێرەدا هێنانەدەرەوەی نەوت و بەگەڕخستنی تەكنیك و سەرمایەی خۆیان ئەگرنە ئەستۆ، پاشان قازانجی ساڵانەی خۆیان هەڵئەگرن، ئەوجا چی مایەوە بە پێی ئەو ڕێژەیەی ڕێككەوتون لەگەڵ حكومەتدا دابەشی ئەكەن. ئێستا لێرەدا، زیاتر ڕوون بۆیەوە، كە گرێبەست ئەبێت ڕەچاوی (دابەشكردنی قازانج و چارەسەركردنی تێچووی پرۆژەكە) ی تیا بكرێت.

ئەم جۆرە گرێبەستە، ئەگەر باشییەكی هەبێ‌، ئەوەیە: حكومەت ڕیسك و سەركێشی بەسەرمایەو ئامرازەكانی خۆیەوە ناكات، بەڵكو ئەكەوێتە سەر كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكان، هەروەها لەوسەریشەوە بڕێك قازانج وەرئەگرێت (ئەگەر هەبو). بەپێچەوانەشەوە گرێبەستی بەشداری وەبەرهێنان، یەكێكە لەو شێوازەی گرێبەست كە سومعەیەكی خراپی هەیە، چونكە حكومەت ئەبێت بەرپرسیارێتی: تەكنیكی، ژینگەیی، دارایی، بازرگانی، شارەزایی یاسایی، لە ئەستۆ بگرێت بەرانبەر ئەو پرۆسیسانەی كۆمپانیای فرە ڕەگەز ئەنجامی ئەدات. ئەمەش بۆ دەوڵەتێك ئەبێت كە حكومەتێكی دەوڵەمەندو، بە ئەزموون و، ستراتیجیەتێكی ئابوریی بەهێزی هەبێت، بۆ ئەوانە ئەبێت كە "كۆربۆكرات"ن، واتە چینە ساختەچییەكانی جیهانن، هەموو وانەیەكی هەواڵگریی، بانكی یان تەواوكردووە، سەدان ملیاریان هەیەو، چەند كۆمپانیایەكیان داناوە، لە ڕێگەیەوە زەفەر بە ووڵاتە دواكەوتوەكان، یاخود تازە پێگەیشتوەكان ئەبەن و، مرخی خۆیان لە سامانەكەی خۆش ئەكەن، سەرەتا وەكو ئەوەی لە كۆماری مۆز، لە شیللی، لە فەنزەویلای سەردەمی شافێز-2001، لە ئیكوادۆر و داستانەكانی ئەمازۆن، كردویانە، ئاوها بەناوی بونادنانی ژێرخانی ئابورییەوە، حكومەت و سامانەكەی وێران ئەكەن. دواتر بۆ دەیەها ساڵیش لەوسەرەوە خۆیان ئەكەن بە خاوەنی نیوەی پشكەكانی ئەو ووڵاتە.

زۆربەی گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان لەم جۆرەن، ناوێكی جوانتریشیان داتاشیوە پێی ئەڵێن "كۆمپانیاكانی گەڕان و پشكنین". زۆربەی ئەو گرفتانەی كە هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیاكان هەیەتی، پەیوەستە بەمجۆرە لە گرێبەستەوە، كە تیایدا بڕی دەستكەوت و قازانجی هەرێم یان دەوڵەتی خاوەن زەوی دیاری ناكرێت، حكومەت وەكو بارمتەیەك لێ ئەكات بەدەست ئەو كۆمپانیایانەوە، خراپییەكی تری ئەم گرێبەستە ئەوەیە، كاریگەری لەسەر ئیراداتی دەوڵەتەكە دروست ئەكات.

دارایی گشتی دەوڵەت: بریتی یە لە بڕی دەستكەوتوو لەگەڵ تێچووەكان (واتە ئیرادات و نەفەقات) كە دەستەكەوتەكان كەمبو، ئەو خەمڵاندنەی لە پلانەكانی بودجەی ساڵ دا هەیە هەڵە ئەبێت، ئیتر (كورتهێنان- عجز) دروست ئەبێ، ئینجا بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنانە ئەبێت بچی قەرزی دەرەكی بكەی، لەكوێ‌؟. لە لایەنێك كە خۆی ڕاستەوخۆ بەستراوە بەم جۆرە كۆمپانیایانەوە، بەواتایەكی تر، گریمانەیەكی تری ئەم دونیایەی سەدەی بیستویەك ئاڵۆزبونی پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتیەكانە، كە تیایدا كۆمپانیا فرەڕەگەزە زەبەلاحەكان بە توندی گرێدراون بە بانكی جیهانی و سندوقەكانی دراو ەوە. بۆ باشتر بەدواداچوونی ئەمەش، بڕواننە كتێبێكی دانسقە، بەناونیشانی، دانپیانانی بكوژێكی ئابوریی (John Perkins: Confissions of an economic hit man).

جۆری سێهەم: گرێبەستی خزمەتگوزارییە ( العقود الخدمە) ئەمە لەهەمان كاتدا مەترسیەكیشە- Risk and Service Contract) ئەمە دەوڵەت سەرەتاوە بۆ كۆتایی، كارەكان خۆی ئەیگرێتە ئەستۆ، تەنها هەندێ‌ باری لۆجیكی و خزمەتگوزاری جۆراوجۆر هەیە، لەگەڵ كۆمپانیایەكی دەرەكی دا ڕێك ئەكەوێت، گرێبەستەكانی حكومەتی پێشوی عێراق لەسەردەمی سەدام حوسەیندا لەم جۆرە بون، عێراقی دوای سەدامیش هەر ئەم میتۆدەی گرتە بەر، بۆیە هەرێمی كوردستان شێوازێكی جیای لە گرێبەست گرتە بەر، دەوڵەت لێرەدا بەتەواوی سەروەری خۆی ئەپارێزێت، جۆری چوارەمی گرێبەستیش بریتی یە فرۆشی گەڕاوە(4).

تەوەری دووەم: لە نێوان دانا غاز و ڕووس نەفت دا

حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەساڵی (2006 ەوە بۆ 2014) كەوتە بەر ململانێی ئابوریی و سەربازیی لەگەڵ حكومەتی مەركەزیی كە (نوری مالیكی) سەرۆكوەزیران بو، تا ئاستی ئەوەی هێز ڕووبەڕووی یەك بكەنەوە، بۆیە هەرێم لەسەرەتای (2014) ەوە بڕیاری دا ڕاستەوخۆ نەوتی خۆی هەناردەی دەرەوە بكات، مامەڵە لەگەڵ كۆمپانیای سۆمۆ (بۆ بازاڕیكردن) نەكات، ئەم هەنگاوەشیان ناونا (سەربەخۆیی ئابوریی). بەڵام ئەم بڕیارە لەو كاتەدا هەڵەیەكی ستراتیژیی گەورەبو؟.

 لەبەرئەوەی هاوكات بو لەگەڵ هاتنی داعش و سەرهەڵدانی شەڕ، هاتنی (1,8) یەك ملیۆن و هەشت هەزار ئاوارە بۆ هەرێم (عێراق هەرچییەك بێت دەوڵەتەو ئێران و بەریتانیاو ئەمریكا بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و مێژووییان بەرانبەری هەیە). هەروەها بەدوایدا دابەزینی نرخی نەوت لە (100$) ەوە بۆ (34$)، ئینجا بەهۆی بڕیارەكەی هەرێمەوە، بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە بڕدرا. لەگەڵ ئەوەش دا بەشێوەی جێگیرو بەردەوام گەندەڵیەكی سیستماتیك لەهەرێم لەئارادابووە، سەرباری هەموو ئەمانەش لەبەرئەوەی هەرێمی كوردستان دەوڵەت نییە، كەواتە زەمانەتی نێودەوڵەتی بەهێزی لە مینا كانی فرۆشتن و كڕینی نەوت بەهێز نییە، بۆیە ڕێككەوت هەبووە بەرمیلێك نەوتی عێراقی بە پێی نرخی ستاندار (54$) ی كردووە، هەرێم فرۆشتویەتی بە (27$)، جگە لەوەش لەگەڵ ئەو یەدەگە زۆرەی نەوت و غازی سروشتی كوردستان، بەڵام هیچ كاریگەرییەكی لەسەر نرخی نەوت و تەنانەت ڕێرەوی هێڵەكانیش نەبو، چونكە بە ناچاریی بە (قاچاخ- Smuggler) ئەم كاڵایەیان ساغ ئەكردەەوە.

بەو شێوەیەی سەرەوە، چەندین سەكتەی یەكلەدوای یەكی بەهێز بەر حكومەتی هەرێم و هاونیشتمانیەكانی كەوتن، هەرێم بەردەوام بەدوای دەرچەیەكی فەرمی دا ئەگەڕاو ئەگەڕێت، كە نەوت و غازی بۆ بفرۆشێت یان (بازاڕی – تسویق) ی بۆ بكات.

 بۆ ئەم مەبەستە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (شوباتی 2017) ونبوی خۆی دۆزیەوە، كە كۆمپانیای (رووس نەفت-Ros Neft) ە، سەرەتا هەردوولا ڕێككەوتن كە، ڕووسیا نەوتی هەرێم ئەكڕێت بۆ ماوەی (3) ساڵ لە (2017-2019). دواتر لە ڕۆژی هەینی (2 ی حوزەیرانی 2017) لەمیانەی بەشداریكردنی وەفدی هەرێم لە مونتەدای سان پیتەر سبۆرگ كە كۆڕبەندێكی ساڵانەی ئابوریی نێودەوڵەتیە، هەردوولا ئەمجارەیان ڕێككەوتن كە بۆ ماوەی (20) ساڵ كە تیایدا ڕووس نەفت: (یەكەم: كاری گەڕان و پشكنین بكات، دووەم: دەرهێنان، سێهەم: كاری گەشەپێدانی ژێرخانی سەرچاوەكانی ووزە بكات لەهەرێم، چوارەم: بازرگانی سەرچاوەكانی ووزەی هەرێم بگرێتە ئەستۆ). وەك سەرەتایەكیش (4) ملیار دۆلار بە هەرێم دراوە (5).

 كۆبونەوەی حكومەتی هەرێم، شەرعیەتی یاسایی لەوێوە وەرگرتووە، كە بەشداربوانی گرێبەستەكە ئەندامانی ئەنجومەنی نەوت و گازی هەرێمن، بەپێی یاسای ژمارە (22ی ساڵی 2007) ی پەرلەمانی كوردستان، مافی ئیمزاكردنی یان هەیە لەسەر ڕێككەوتنەكان (وەك لەم وێنەیەدا دیارن) .

ڕووس نەفت، كۆمپانیایەكی ئاسایی نییە، دوای جەنگی سارد ساڵی (1993) دامەزراوە، كۆمپانیای وەبەرهێنانی پیترۆڵی ڕووسیە، پشكی حكومەتی ڕوسیا تیایدا (50%) ەیەو (19%) ی نازانرێت هی كێیە، لەگەڵ بەشێكی كەمی بی پی و قەتەریەكان. هەرچییەك بێت لەمەولا هەرێمی كوردستان ئەبێتە یاریكەرێكی سەرەكی لەبواری ووزەدا، لەبەرئەوەی یەكەم: هەرێم بازاڕی فرۆشتنی دۆزییەوە، دووەم: پلانەكە وایە لە كۆتایی ساڵی (2017) دەست بە هەناردەكردنی غازی سروشتیش لە هەرێمی كوردستانەوە بكرێت.

ئەو پرسیارەی، لەم تەوەرەدا ئەبێت سۆراخی بكەین، ئەوەیە، ئایا كۆمپانیای ڕووس نەفت هەرێمی كوردستان تووشی هەمان مەترسی و بێنەوبەرەی دانا غاز ناكات ؟. بەتایبەتی ڕووس نەفت زەبەلاحترین كۆمپانیایەكی جیهانییەو، داناغاز یەكەیەكی مامناوەندەو مێژووی دامەزراندنی ئەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2005).!.

لەسەرەوە باسكرا، كە گرێبەستی بەشداری و بەرهەمهێنان بۆ هەرێم دەست نادات و، خراپیەكانی زۆرن، بەڵام ئەوەی جێی سەرسوڕمانە هەرێم تەنها یەك گرێبەستی لەجۆری خزمەتگوزاری هەیە، ئەویش بۆ كێڵگەی كۆرمۆرە لەچەمچەماڵ، لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای دانە غاز و هیلال پیترۆلیۆم (گوایە ئەمە شێوازە باشەكەیانە)، كەچی بەهۆی تۆماركردنی داوای یاسایی لەسەر حكومەتی هەرێم، ئەم كۆمپانیایانە داوای (1,7) یەك ملیار و حەوتسەد ملیۆن دۆلار ئەكات لە قۆناغی یەكەمدا، چونكە بەهۆی گرێبەستەكەوە (3,3) سێ ملیار و سێ سەت ملیۆن دۆلار زیانی پێگەیشتووە؟. كۆمپانیای دانەغاز پێی وایە حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانی لەكاتی خۆیدا پێ نەداوە، لە بەرانبەر ئەو ئەركانەی كە لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر ئەنجامی داون، وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، كێشەكانی دانە غاز و، بڕیارەكانی دادگای ناوبژیوانی وا ئەبینێت كە:

-       دادگای ناوبژیوانی، سكاڵای داواكارانی ڕەتكردۆتەوە، كە داوای (1.7) ملیار دۆلار قەرەبویان كردبوو بەرانبەر گازی زیادە، دادگاش بڕیاریداوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان مافی هەیە بۆ وەرگرتنی گازی بەرهەمهاتوو لە هەموو بەشەكانی (كۆرمۆر) بەبێ هیچ پارەدانێكی زیادە بە داواكاران (وەك لەسەرەوە ئاماژەمان بە جۆری گرێبەستەكە كرد)، هەروەها وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لایوایە: داواكاران مافی ئەوەیان نییە، تاكلایەنە داوای تێچوی ئەم گازە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن.

-       بە لای سامانە سروشتی یەكانی هەرێمەوە، دادگا بە تەواوی داوای (دانا غاز و كرێسنت) ی ڕەتكردۆتەوە، كە گوایە (3.3) ملیار دۆلای زیانیان پێگەیشتووە لە داهات و پارەدان، كە بە وتەی خۆیان لە دۆخی ئاساییدا وەریاندەگرت.