• English
  • العربية

نەوتی سەرسەختی هەرێم لە کوێوە بەرەو کوێ؟

1/13/2019 1:44:00 PM

" دوای سەرقاڵبوونێکی زۆرو ماوە درێژم بە وردەکاری کەرتی نەوتی هەرێم؛ ئەکرێت ئەم چەند سەرنجەی خوارەوەم؛ تێگەیشتنێکی سەرەتاییم سەبارەت بەو کەرتە لەکن دروست بکات".

 یەکەم: کەرتی نەوتی هەرێم، بە داماڵراوی لە دەرئەنجام، 'جەدوا'، شەرعیەت و لێکەوتەکانی، بە یەکێک لە کەرتە نەوتییە هەرە خێرا گەشەکردووەکانی مێژووی پیشەسازی نەوت دائەنرێت. ئەمە بۆچوونی International Energy Agency و بەشێک لە توێژەرانی بواری وزەن (بە نمونە: ڕۆبن میڵز).

دووەم: ئەو ژمارە و داتایانەی سەبارەت بە یەدەگی نەوت و غاز( ٤٥-٧٠ ملیار بەرمیل نەوت و ٢٠٠ ترلیۆن کیوبک پێ غاز) لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و میدیا ئاڵوگۆڕ ئەکرێن، هیچ جۆرە بنەمایەکی تەکنیکی و زانستی نییە، تەنها خەمڵاندنێکی سەرپێییە.

سێیەم: ئەو داتا و ژمارە قەبەو گەورانە، تەنها تیگەیشتی خەڵکی ئاسایی (هەرچەندە لەراستیدا ئەکادیمیست و ژۆرناڵیستەکانیش تا ئەم ساتە لە ژێر ئەو وەهمە دەرنەچووینە) دووچاری زیادەڕۆی نەکردووە، بەڵکۆ زۆرینەی کۆمپانیا نەوتیە جیهانیەکانێش (بەهۆی کۆمەلێک هۆکارەوە) تاڕادەیەک پیێیانوایە بەو ژمارانە فریودراون.

چوارەم: زۆرینەی کۆمپانیا نەوتیە جیهانیەکان (لە سەرەتا و بەتایبەتیش؛ بچوک و مامناوەندەکان) بە نیازی پڕۆژەی نەوتی ستراتیجی نەهاتوونە کوردستان، بەڵکو زیاتر بۆ دەستەبەرکردنی قازانجی خێرا هاتوون لە ڕێگەی وەرگرتنی مافی ' ئۆپەرەیشن ئنترست' لە چەند کێڵگە و بلۆکێکی نەوتی و دواتر فرۆشتنەوەی بە کۆمپانیا گەورەکان(کە واباوە لە بوونی ریسکدا، لە قۆناغی دووەمدا دێنە ناوەوەو ئنترستی کۆمپانیا بچوکەکان دەکڕنەوە).

 پێنجەم: هۆکاری فریوخواردنی بەشێکی زۆری کۆمپانیاکان بە گشتی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە جیۆلۆجیای عێراق بۆ کۆمپانیا نەوتیەکان 'مەرغوبە'، تێچوونی دەرهێنان وپرۆسێسکردنی نەوت کەمە و ڕەنگە تیگەیشتنێکی نزیکیان هەبووبێت بۆ جیۆلۆجیای هەرێمێش.

  جیا لەوەش؛ زۆر ئاستەمە دەسەڵاتی فەرمی وڵاتێک بەو ئەندازەیە زیادەڕۆی بکات لە خەمڵاندنی یەدەگی نەوتدا، زۆر بە سادەیی ئەمە لە مەودای دوور و مامناواندا زیانی بۆ وڵاتەکە زیاترە ( بۆ ئەوەی لەمە تێبگەین: ئەمریکا تا ٢٠٠٩ بەدەر لە "یەدەگی سەڵمێندراو" ڕێگەی بە بڵاوکردنەوەی هیچ جۆرە داتایەکی دی نەدەدا، تەنانەت یەدەگی پێشبینیکراو و هێچ چۆرە ڕێسۆرسیکی پۆلینکراویش).

شەشەم: جیۆلۆجیای هەڕێم بە پێچەوانەی عێراق و وڵاتانی کەنداو، جیۆلۆجیایەکی سەرسەخت و فریودەرە، لە زۆرینەی کێڵگەکاندا لە 'سیزماتیکە' دوو ڕەهەندی و سێ ڕەهەندیەکاندا ڕیسۆرسێکی زۆری نەوت پێشبینیکراوە، ولێ دەرئەنجامی تێستى بیرەکان شۆکهێنەر، ئاڵۆز و ناڕوونن.

حەوتەم: جیۆلۆجیای باوی ئەو ناوچانەی کە ریسۆرسی نەوتی تێدایە بەشێوەیەک هەڵکەوتووە کە گیرفانە نەوتییەکان بە لێواری بەردی لمی لێکجیاکراونەتەوە، بەڵام گیرفانە نەوتیەکانی کێلگە نەوتیەکانی هەرێم بە لێوارە بەردی کاربۆنی جیاکراونەتەوە کە رێگرە لە تێپەڕێنی نەوتەکە لە نێوان گیرفانەکاندا، لە هەمان کات لەکاتی بیرهەڵکۆڵیندا بەردی بیرە نەوتییەکان توشی شکان و قلێشان دەبن و نەوتەکە ون ئەبێت و بڕێکی زۆری ئاو جێگای ئەگرێتەوە.

هەشتەم: لە ئێستادا و بە بەراورد بە ٢٠١٢ و ٢٠١٣ ، کۆمپانیا نەوتیە نێودەوڵەتیەکان ئاستی ڕەهەندە ئابووری و سکیوریتیەکانی نەوتی هەرێمیان زۆر داگرتووە: ئکسۆن مۆبێل لە ٦ بلۆک دەسبەرداری ٣ دانەیان ئەبێت( پێنجوێن، قەرەهەنجیر و بێتواتە)، هەردوو بلۆکی باشیک و ئەلقوش کاریان تێدا وەستاوە، لە پیرمام بڕێک یەدەگی غازی ژەهراوی دۆزیوەتەوە کە ناتوانرێ کاری تێدا بکرێت، تۆتاڵ دەستبەرداری سەرجەم بلۆکەکانی بووە ( لە کێڵگەی سەرسەنگ نەبیت برێک پشکی کەمی ماوە)، چیفرۆن بڕیارە چالاکی زۆر سنوردار لە کێڵگەی سەرتە دەسپێکردبێتەوە، روس نەفت دوای نزیکەی ساڵێک بەدەر لە خاوەنداریەتی ٦٠% بۆڕی نەوتی هەرێم هیچ جۆرە چالاکیەکی نیە. بەنزیکەیی ٥٥% کۆمپانیا نەوتیەکان دەسبەرداری پشەکەکانیان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێم بوون.

 نۆیەم: نزیک لە ٤٠%ی کێڵگە نەوتییە بە بەرهەمەکان؛ یان ئەوەتا بەرهەمهێنان تێیاندا ڕاگیراوە، یانیش نزیکن لە ڕاگیران؛ دوایینیان کێڵگەی شێواشانە لە بڵۆکی خەلەکان. تەقتەق لە ٢٠١٥ بە تێکڕا لە رۆژێکدا ١١٦ هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم ئەهێنا، لە ئێستادا تەنها ١٣ هەزار، یەدەگی نەوتی سەڵمێنراوی تەقتەق لە ٢٠١٤ بە نزیکەی ٥٠٠ملێۆن بەرمیل دەخەمڵێنرا، ئێستا کەمتر لە ٥٠ ملیۆن. کێڵگەی نەوتی بەردە ڕەش مەزەندەی زیاد لە یەک ملیار و ٢٠٠ ملێۆن بەرمیل ڕێسۆرسی لێدەکرا، بەڵام بەرهەمه‌ێنان تێدا لە ٢٠١٥ەوە وەستاوەو بەهای تجاری سفر کراوەتەوە. ئاکرێ بێجیک مەزەندەی ڕێسۆرسێکی نەوتی مەزنی لێدەکرا بەڵام کۆمپانیای مۆڵ دەسبەرداری بووە بە پاساوی ئەوەی کە بەهای بازرگانی نییە، کێڵگەی غازی سومەیل دوای ٩٠ ڕۆژ لەبەرهەمهێنانی غازی سروشتی بە هۆی دزەکردنی رێژەیەکی زۆر ئاو داخرا.

 دەیەم: تەنها بوونی ریسۆرسی سروشتی (نەوت و غاز) بەمانای بوونی یەدەگی تيجاری نایه‌ت، کێڵگەی بەردەرەش تائێستاش هەڵگری ٢٥٠ ملیۆن بەرمیل نەوتە، بەڵام بەهای تجاری نزیکە لە سفر. ئەمە بۆ کێڵگەکانی ئاکرێ بیجیل، سومەیل، تازە، شێوشان...هتد ڕاستە.

یازدەیەم: چەندین کۆمپانیای نەوتی بەزیانی گەورەوە لە هەرێم دەرچوون: لەوانە ئۆیەڵ سێرچ لە کێڵگەی تازە بە زیانی نزیکەی ٤٠٠ ملێۆن دۆلار، گەڵف کی ستون لە ئاکرێ بیجیل بە زیانی ١٤١ ملیۆن دۆلار، کۆپانیای شاماران ٢٥ ملێۆن دۆلاری داوە بە حکومەتی هەرێم تا لە ئیلتیزاماتەکانی سەبارەت بە هەردوو کێڵگەی پەڵکانە و عه‌ربەت ئازاد بێت. کۆمپانیای نشتیمانی نەوتی کۆری 192 ملێۆن دۆلار زیانی لە کێڵگە کانی بازیان، سەنگاوی باکور و باشور و قوشتەپە هەبووە.

 دوازدەهەم: تەواوکەری خاڵی یەکەم: نەوتی هەرێمی کوردستان بە ئاراستەیەکی لێڵ و ئاڵۆزدا تێئەپەڕێت؛ بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێم لە ٢٠١٥وە لە بری بەرزبوونەوە بەتێکڕایی تا ٢٠١٨ لە دابەزیندا بووە. دەست لە ژمارەیەکی زۆری کێڵگە و بلۆك هەڵگیراوە کە ئاسان نییە جارێکی دی متمانەی وابەرهێنانی بۆ بنیاتبنرێتەوە.

کەرتی نەوتی هەرێم پێویستی بە تەکنەلۆجیای نوێ و خیبرەی زۆر و توانای دارایی گەورەو مەرجی وەبەرهێنانی گونجاوترە، ئەگەرنا بیرکردنەوە لە ١ ملیۆن بەرمیل نا، بەڵکو نیو ملیۆن بەرمیلیش لە خەیاڵێکی خۆش زیاتر هیچی دی لێ سەوز نابێت.

 سێزدەیەم و کۆتای: ئاشتی هەورامی وەک 'کەس'، وەک خاوەن خیبرە و پەیوەندی فراوان؛ جێدەستی بە دروستکردنی کەرتی نەوتەوە جێی تێڕامان و ئیعجابە ( بابەتی پەیوەندی شەخسی و ڕەشوە و بەرژەوەندی؛ ئارگومێنتێکی هەژارە لەدژی هەورامی، لە تەواوی دنیا ئەو ئعتیبارانە ڕۆڵی گەورەیان لە کەرتی نەوت و رێکخستنی ترانسەکشنەکان هەیە)، بەڵێم کێشەی ئەو پیاوە لە شێوازی مامەڵیکردنیەتی بەو کەرتەوە لە بابەتی ڕیسک و ترانسەکشنەکان ؛کە زیاتر وەک کۆمپانیایەک هەڵسوکەوتی لەگەڵ ئەکات تا وەک کەرتێکی ئابووری نیشتیمانی هەستەوەر. سەرباری ئەمانە؛ دابەزینی نرخی نەوت، هاتنی داعش کاریگەری بەرچاویان هەبووە لەم دەرئەنجامەدا. هەرچی بریارە سیاسی و ئیداریەکانە دەبێت کەسانی دی لۆمە بکرێت. ئاشتی هەورامی لە ڕووە تەکنیکیەکەوە، وەک 'سمسار-Broker'یەک ڕیسک و "محاربه‌"ی کردووە، بەڵام نەیپێکاوە.