- بەهرۆز جەعفەر
دوای هەڵبژاردنەکەی (١٠ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١) هێزە سیاسییەکان کەوتنە خۆیان بۆئەوەی نمایشی خۆیان بکەن. سەر ئەنجام لە (٩ی جانیوەری ٢٠٢٢) دا جەمسەری سەدر- بارزانی- حەلبوسی و خەنجەر توانییان ئامانجەکەیان لە گەڕی یەکەمدا بپێکن و لە قۆناخی نمایش بچنە دەرەوە. ئەوەش وەک دیارکەوت بە ووردیی و بە نهێنی ڕێککەوتنەکە کرابو، کاندیدەکانی هەر سێ لا لە سەرۆکایەتی پەرلەمان وەک یەک و هەمان دەنگ ( یان نزیک لەیەک) یان هێناو سەرۆکایەتی پەرلەمانیان مسۆگەرکرد. ئایا لە گەڕی دووەم و سێهەمیشدا وا ئەبێت؟. ئایا ئەم بەرەیە هەڵناوەشێتەوە؟.
صەدر، نزیکەی سەت هەزار هێزی چەکداری هەیە، پێگەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتی هەیە، بەتایبەت وەک نوێنەری خەڵکە ڕەشوڕووتەکە دەرئەکەوێت. سەیدە و عەمامەدارێکی شیعەیە. بۆ یەکێک تەماشای ئاکتە سیاسییەکانی، تویتەکانی و سەروسیماو جوڵەی چاوو لێو و پەنجەکانی بکات؛ هەر ئەڵێی ئەمە سیاسییەکی موحەنەک و فێڵبازەو پارەیەکی لەسەر مێزی یارییەکە داناوەو ئەگەر لەسەر نیشانەکەی ئەو نەیەتەوە، ئەوا چنگ بەهەموویدا ئەکات و ئەیکات بە دەنگە دەنگ!. سه‌در باوكیشى كه‌سایه‌تیه‌كى پڕ به‌ره‌نگاریی هه‌بوه‌و به گژى حكومه‌تى به‌عسدا چۆته‌وه‌و دواتر كوژرراوه (ئیغتیالكراوه). باپیره‌ى "محه‌مه‌د سه‌در" له ساڵێ (1948) دا سه‌رۆكوه‌زیرانى عێراق بوه.
لێكه‌وته خراپه‌كه‌كانى موقته‌دار سه‌در به‌سه‌ر مه‌یدانى كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى عێراقه‌وه، له دوو خاڵى سه‌ره‌كیدا كۆئه‌بنه‌وه:
یه‌كه‌م/ به سروشت كۆمه‌ڵگه‌ى عێراقى كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى شه‌خس په‌رستن و بڕوایان به كاریزما هه‌یه‌و زوو شوێن ئه‌م جۆره فیگه‌رانه ئه‌كه‌ون، واته عێراق بۆ خۆى ووڵاتى یاساو ده‌ستورو دامه‌زراوه نییه، سه‌دریش بڕواى به‌و یاساو ئه‌و ده‌ستوره‌ش نییه كه له‌ساڵى (2005) دا نوسراوه‌ته‌وه. ئیتر ماڵى سه‌در له "حه‌نانه" له دامه‌زراوه‌كانى تر گرنگتر ئه‌بێت. وه‌ك بینیمان نوێنه‌ره‌كانى سه‌در دواى ناوى خواو پێخه‌مبه‌رو ئیمامى عه‌لى، هه‌ر ناوى موقته‌دایان ئه‌وته‌وه، كه‌س باسى دیموكراسى و حوكمى یاساو دادپه‌روه‌رى و ڕیفۆرمى نه‌كرد!.
دووه‌م/ سه‌در بڕواى ته‌واوى به حكومه‌تى زۆرینه هه‌یه نه‌ك ته‌وافوق، ئه‌گه‌رچى هه‌ردوكیان بۆ عێراق له‌گه‌ڵ بابه‌تى دادپه‌روه‌رى و دیموكراسیدا نایه‌نه‌وه. كه حكومه‌ت و و سیسته‌مى سیاسى به‌گشتى بون به بابه‌تى زۆرینه، ئیتر یانى كه‌مینه له‌هه‌ر ده‌رفه‌تێكدا ئه‌گه‌رى مه‌ترسى و هه‌ڕه‌شه‌ى جۆراوجۆرى له‌سه‌ره.
محەمەد حەلبوسی، ماستەری لە ئەندازیاری شارستانیدا هەیە، وەرگێڕبوە، ئەندام پەرلەمان بوە، پارێزگاری ئەنباربوە، سەرۆکی پەرلەمان بوە، جەمسەرێکی دیاری ناو سووننەکانە، ناوچە سووننیەکانی عێراق لە دوای (٢٠٠٣) ەوە دەیان جار تووشی خاپورکردن و جەنگ و جینۆسایدو پەرتەوازەیی و ئاوارەیی بونەوە، لەماوەی ساڵانی ڕابردودا توانیویەتی کەمێک بوژانەوەو هێزی هەستانەوە بگەیەنیتە پارێزگا سووننە نشینەکانی عێراق.
بارزانی، بارزانییەو، بەهەموو کەموکوڕییەکانی لە هەرێمی کوردستان هەیە، ئەو ئێستا مەرجەعەو خۆی و حیزبەکەی نمایندەی پرسی کورد ئەکەن لە عێراق. ئەکرێت لەپاڵیشیدا یەکێتی نیشتیمانی کوردستان گرفتە نێوخۆییەکانی خۆی خامۆش بکات و وەک هێزێکی مێژوویی کە «مام جەلال» ڕێبەرایەتی کردووە لە خاوەندارێتی کردن لە پشک و مافە دەستورییەکان لە بەغدا دەستبارو هاوئاهەنگ بێت.
بە بڕوای من، بەرەی سەدر، سووننیەکان، بارزانی نەک لە گەڕی یەکەم و دووەم و سێهەمدا ئەگەری هەڵوەشانەوەی دوورە، بەڵکو بە پێچەوانەوە ئەوە جەمسەری بەرانبەر « چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەکان» ە کە لەبەردەم مەترسیی هەڵوەشانەوەدایە؛
یەکەم/ لە پاڵ هەموو ئەو ناوانەدا، وا دەر ئەکەوێت مستەفا کازمی بەڵێنی لەسەدر وەرگرتوە بۆ ئەوەی لە پۆستەکەی بمێنێتەوە، بەڵێنەکەی سەدر تا کەی و کوێیە گرنگ ئەوەتا کازمی وەک پەیامبەرو پەیامهێنەری سەدر مامەڵە ئەکات، واتە سەرۆکی حکومەت بووەتە فەرمانبەری بەرەی سەدر.
دووەم/ هەر لە دوای سەرکەوتنی یەکەم کە پێکهێنانی سەرۆکایەتی پەرلەمانی عێراق بو، ئیتر بەرەی سەدر کەوتنە ئەوەی دەورو تینی « هادی عامری» بدەن و لە چوارچێوەی هەماهەنگی جیای بکەنەوە، هاتنی عامری بۆ ناو بەرەی سەدرو بارزانی و سووننەکان نەک ئەم بەرەیە ئەکاتە بەرەیەکی براوە، بەڵکو عێراق لە قۆناخێک لە قۆناخەکاندا ئەباتە ئاستێکی ترەوە. کەسێتی عامری وا ناسراوە کە پیاوی سوڵح و رێککردنەوەیە، لە ناو حەشددا بە شێخی موجاهیدین ناسراوەو سەرۆکی
ڕێکخراوی بەدرە، بەرژەوەندییەکی ئێجگار گەورەی هەبوەو هەیە، بەدەیان هەزار بریندارو خانەنشینی لەسەر بنەمای پاڵپشتی عامری لەحکومەتدا مووچەیان بۆ بڕاوەتەوە. بەتایبەت وەزارەتی ناوخۆی عێراق هەر لەوەزیرەوە تا ئاست و دەستەڵاتێکی زۆر بەدەست ڕێکخراوی بەدرەوە بوە. قاسم ئەعرەجی یەک لەو فیگەرە بەهێزانەی سەر بە ڕێکخراوی بەدرە کە لەسەردەمی کابینەکەی عەبادیدا وەزیری ناوخۆ بوە، لەسەردەمی کابینەکەی کازمیدا ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی بوە، لەهەموو جموجوڵێکی کازمیدا قاسم ئەعرەجی هەبوە، تەنانەت کە درۆنەکان ماڵی کازمیان کردە ئامانج هەر قاسم ئەعرەجی سەرۆکی لیژنەی لێکۆڵینەوە بو، ئەوە مانای وایە کازمی بەردەوام ویستویەتی پەنجەرەیەک لە نێوان خۆی و عامری دا بهێڵێتەوەو لە خۆی نزیک بکاتەوە. بۆیە ماڵەکەی عامری بۆتە میوانخانەیەکی گەورە، سەدر سەردانی ئەکات، کازمی سەردانی ئەکات، سەرئەنجام وا دەرئەکەوێت و توانیویانە هادی عامری ڕابکێشنە ناو بەرەکەی خۆیانەوەو ئەمەش شەرعییەتێکی گەورەیە. ڕەنگیشە لە داهاتودا لە ڕێگەی عامریەوە بە تەواوی حەشدی شەعبی و گروپە یاخییە- چەکدارە- شیعییەکان داخ بکەن و عامری بکەن بە کەسیی یەکەم و کۆتایی حەشدی شەعبی.
سێهەم/ ئەم گروپەی سەدر- بارزانی و سووننەکان پێکیان هێناوە لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێکی تر لە نێوان (١٨٠ بۆ ٢٠٠) دەنگی کۆنکرێتیان هەیە، ئینجا بە هاتنی عامری ئیتر ئەم و ئەوی دیکەش دێن، ژمارەکە تا (٢٢٠ بۆ ٢٣٠) کورسی کۆنکرێتی ئەبەن. لە کاتێکدا بۆ یەکلابونەوەی زۆربەی پرسەکان پێویستی بە دەنگی (٥٠+١) ە کە ئەکاتە (١٦٦) دەنگ. هەندێک بابەت نەبێت ٢/٣ ی دەنگی ئامادەبوانی پێویستە.
چوارەم/ سەفەقات و کڕین و فرۆشتنی دەنگ هەمیشە کاریگەری خۆی هەیە، بەرژەوەندی پۆستی سەرۆک کۆمارو ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکایەتییەکانی تر و وەزارەتەکان و دەستەکان لە ملیارەها دۆلاردایە. بۆیە هەریەکەیان بە ئاسانی دەیان و بگرە سەدان ملیۆن دۆلار خەرج ئەکەن بۆ کڕینی دەنگ، بەڵام ئەمە لە ناو ڕەوتی سەدردا ڕوونادات، ئەوانەی پەرلەمانتارو ئەندامی ڕەوتی سەدرن ناتوانن یەک جوڵە بکەن بە بێ ئاگاداری سەدر. وەک نەخۆشێکن کە تەواو بەنج کراون لە بەردەم پزیشکێکدا. لەلای پارتی و بارزانیش ئەمە ڕوونادات کە ئەندام پەرلەمانێک وەلائی خۆی بفرۆشێت و لە دەرەوەی کوتلەکەی خۆی دەنگ بەم و بەو بدات. تەنها لە ناو سووننەکاندا ئەگەری ئەمە هەیە، چونکە ئەمە یەکەم ئەزمونیانە کە ئەو ژمارە فیگەرە جیاوازانە بەیەکەوە بن، هەریەکەیان بۆ بەرژەوەندییەک هاتۆتە پاڵ خەنجەرو حەلبوسی، یەکێک بۆ ئەوەی بیکەن بە وەزیر، یەکێک بۆ ئەوەی بیکەن بە پارێزگاری سەڵاحەدین و… تادوایی، بزانن مسۆگەری ناکەن جیا ئەبنەوە و بە لایەکی تردا ئەرۆن.
پێنجەم/ ئەوانەی هەڕەشەن بۆ سەر بەرەی سەدر تەنها حیزبی دەعوەو مالیکی تیایاندا بەهێزە، ئەوانی تر تیایاندایە سفر کورسی هێناوە یان هەیانە یەک کورسی هێناوە کەچی قسە لەسەر ئەوە ئەکات کە ئەبێت سەرۆکی حکومەت لەو بچێت و ئەو دای بنات!؟.
لە کۆتاییدا، بەرەی سەدر- بارزانی و سووننەکان لە گەڕی یەکەمدا پەیامێکیان دا کە ئەوان هەر نمایش ناکەن بەڵکو ئەوەتا توانییان پەرلەمان کۆنترۆڵ بکەن و سەرکەوتو بن، بەتەواوی ڕێکخراوی بەدر بە سەرۆکایەتی «هادی عامری» یشیان نەرم کردوەو، ئەیخەنە ناو تای تەرازووەکەی خۆیانەوە. لەگەڕی دووەم و سێهەمیشدا سەرکەوتو ئەبن، ئیتر دوای ئەوەی تا دواین وەزیرو بەڕێوەبەری گشتی یەکلایی ئەکەنەوە لە نێوان خۆیاندا؛
- یان ئەم بەرە گەورەیە درزی تێ ئەکەوێت.
- یان شەڕو ئاژاوە بەرۆکی عێراق ئەگرێت لە بەسرەوە تا بەغدا.
- یاخود ئێران لە بەرانبەر دەستوەردانە زیاترەکانی تورکیاو ئیمارات و ئوردن و سعودییەوە جووڵەیەک ئەکات وەک ئەوەی لە لوبنان جاری یەکەم دەرفەتی دا لە دەرەوەی ئەو جووڵەیەک بکرێت دواتر هاتە ناوەوەو ئەوەی نەهێشت. بەگشتی ئێران ئێستا چۆتە قۆناخێکی تر لە گفتوگۆکانی ڤیەننا، لەلایەکی تریشەوە لە سنورەکانی لەگەڵ پاکستان و ئەفگانستان کێشەی دیکەی هەیە، خواستی سەرۆک کۆماری نوێ « ئیبراهیم ڕەئیسی» ئەوەیە پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ سعودییە ئاسایی بکاتەوە، کە گفتوگۆکانیان لەڕێگەی عێراقەوە دەستی پێکردوە. هەروەها ئێران گرفتە ناوخۆییەکانی بەردەوامن، دەریش کەوت دوای نەمانی قاسمی سولەیمانی لە گۆڕەپانەکەدا سوپای پاسداران دەرەقەتی ڕووداوەکانی دەوروبەر نایات بۆیە مەلەفی عێراقیان داوەتە دەست ئیتڵاعاتەوە. هەر-بۆیە ئێران لە عێراقدا و لەم کاتەدا تەنها داوای ئەوەی هەیە ماڵی شیعی تێک نەچێت و تێک نەدەن.
- وەیاخود ئیدارەی ئەمریکا ماوەیەکی کەم ئەدات بە پرۆسەکە، ئاخۆ چۆن ئەڕوات و دواتر ماوەیەک کوشت و کوشتاری داعش دەست پێ ئەکات و ئەمریکییەکانیش بونی خۆیان لە عێراق زیاتر دووپات ئەکەنەوە.
- وەیان خۆپیشاندان و توندو تیژی و پەتاو قەیران و دەستوەردانی دەرەکی تێکەڵ بەیەک ئەبن.
ئەوانەی سەرەوە سیناریۆکانی بەردەم ئایندەن، ئەکرێت لە ئێستاوە ئەگەر دەوڵەتی قووڵ -Deep State هەبێت ئۆپشنەکانی بەردەم ڕووبەرووبونەوەیان دەست نیشان بکات لە حاڵەتی ڕوودانیاندا.