پێشه‌كى
پێناسه‌و ڕه‌هه‌نده‌كانى ئاسایشى نیشتیمانى له مانا كلاسیكیه‌كه‌ى ده‌رچووه كه بریتى بێت له: پاراستنى كیان یاخود ده‌وڵه‌ت له هه‌ڕه‌شه سه‌ربازییه‌كانى ده‌ره‌وه، به‌ڵكو له چه‌ندین ئاستى نا- سه‌ربازیدا وه‌كو: ئاسایشى ئابوری، ئاسایشى ووزه، ئاسایشى ژینگه، ئاسایشى ئه‌لیكترۆنى، تیرۆر، ئاسایشى خۆراك، كاره‌ساته سروشتیه‌كان، نایه‌كسانى ئابوریی، مه‌ترسیه‌كانى ئه‌كته‌ره نا-ده‌وڵه‌تیه‌كان، كۆمپانیا فره‌ڕه‌گه‌زه‌كان و...تادوایی دا خۆى ئه‌بێنێته‌وه. ئه‌مه یانى ئه‌بێت هه‌ر هه‌رێمێك له‌هه‌موو ئه‌و ئاستانه‌دا بیربكاته‌وه بۆ پاراستنى ئاسایشى نیشتیمانى یاخود بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى كاره‌كانى پێشوترى خۆى.
ئه‌م هه‌وڵه زانستیه یه‌كێكى تره له‌په‌یپه‌ره‌كانى په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى –MIRS و، به‌شێكه له‌دیاریكردنى مه‌ترسى و ده‌رفه‌ته‌كان بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كى بێده‌وڵه‌ت، كه له قووڵایی ستراتیژى نیشتیمانى و ئابورى سیاسیی هه‌رێمى كوردستان ئه‌كوڵێته‌وه له نێوان حه‌وزه‌كانى ووزه‌دا، ئاخۆ هه‌ردوو بابه‌تى " بازاڕى ووزه" و "جیۆپۆڵه‌تیكى ووزه" چۆن كاریگه‌رى له‌سه‌ر ئاسایشى ووزه‌و ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی هه‌رێمى كوردستان دائه‌نه‌ن؟. چۆن له‌نێوان كۆمه‌ڵێك مه‌ترسى دا ده‌رفه‌تێك ئه‌دۆزیته‌وه؟. له‌گه‌ڵ خۆى دا كۆمه‌ڵێك ڕاسپارده‌و ده‌رئه‌نجام پێشكه‌ش ئه‌كات.
یه‌كه‌م: تێگه‌یشتن له ئابورى سیاسی هه‌رێمى كوردستان
به‌گشتى ئه‌كرێت سیفه‌ته جیاكه‌ره‌وه‌كانى ئابوریی نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان له چوار ته‌وه‌ردا كورت بكه‌ینه‌وه:
1-1. سیسته‌مێكى دارایی لاواز (ئابورى پشت به‌ستو به پاره‌ى كاش).
له كاتێكدا جیهان نه‌ك پاره‌ى كاش، به‌ڵكو بزنس كارت و (ATM) یش تێ ئه‌په‌ڕێنێت، به‌ره‌و دراوى دیجیتاڵى و ئه‌لیكترۆنى هه‌نگاو ئه‌نێت، دراوى كاغه‌ز به‌ره‌و نه‌مان ئه‌چێت، به‌ڵام هێشتا كه‌لتورى حكومڕانى كوردى هه‌ر ئه‌وه‌یه كه به پاره‌ى (كاش) مامه‌ڵه بكات.
بۆیه ئه‌بینیت بازاڕى ئابورى هه‌رێمى كوردستان خێراترین گه‌شه‌ى نه‌وتى و ئابورى هه‌بووه له ماوه‌ى (2007 بۆ 2013) ه‌دا له ساڵى (2013) ه‌دا داهاته‌كه‌ى (13) ملیار دۆلار بوه، به‌ڵام چونكه سیسته‌مێكى دارایی لاوازى هه‌یه له‌ساڵى (2015) ه‌دا داهاتى هه‌رێمى كوردستان ئه‌گاته (سفر) و كۆمه‌ڵێك قه‌رزى ناوخۆیی و ده‌ره‌كیشى دێته‌سه‌ر. ئه‌وه‌ى تێبینى ئه‌كرێت پارادۆكسێكه هه‌تا پیشه‌سازى پیترۆلیۆم له‌هه‌رێم گه‌شه بكات قه‌یرانى دارایی هه‌رێم زیاتر ئه‌بێت! ئه‌م ستراكچه‌ره هه‌ڵه‌یه له‌سیسته‌مى دارایی دا هه‌موو كاتێك هۆكارى دروستبونى شۆكى گه‌وره‌یه، بۆنمونه كه له‌ساڵى (2014) ڕێكخراوى تیرۆریستى داعش ته‌نها (20) كیلۆمه‌تر له پایته‌ختى كوردستانه‌وه دوور بوو، له‌گه‌ڵیدا نرخى نه‌وت له (115$) ى (حوزه‌یرانى 2014) ه‌وه گه‌یشته (45$) له ساڵى (2017) ه‌دا، له پڕ (28%) ژماره‌ى دانیشتوانى هه‌رێم زیادى كرد به هاتنى نزیكه‌ى (2) ملیۆن ئاواره و كۆچبه‌ر(1). دوور نییه سبه‌ى گۆڕانكارییه‌ك له توركیا یان له ئێران ڕووبدات، چه‌ندین ملیۆن په‌نابه‌رى دیكه ڕووبكه‌نه هه‌رێم.
2-1. پشت به‌ستنى بێ ئه‌ندازه به سێكته‌رى نه‌وت
به پێى ده‌ستور ئیراداتى نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان به‌ڕێژه‌ى (85%) له به‌غداوه ڕه‌نگڕێژكراوه، له‌كاتێكدا سه‌رچاوه‌ى دارایی عێراق به‌گشتى به‌ڕێژه‌ى (90 % بۆ 95%) پشت به نه‌وت ئه‌به‌ستێت، هه‌رێمى كوردستان له ساڵى (2017) ه‌دا داهاته‌كه‌ى ته‌نها (5%) ى پشتى به باج به‌ستووه(2) (ئه‌مه‌ش به‌و مانایه نایا باج له سه‌ر هاوڵاتیان زیادبكرێت به‌ڵكو پێویسته یاساى باج وه‌ها ڕێك بخرێت كه له‌گه‌ڵ داهاتى تاكه‌كه‌س و ئاستى به‌رهه‌مهێنانى گشتى دا بگونجێت).
3-1. ڕۆڵى بێ ئه‌ندازه‌ى حكومه‌ت له سێكته‌رى نه‌وت دا
حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان (وه‌ك كه‌رتى گشتى ) به‌ته‌نها خۆى كۆنترۆڵى كه‌رتى نه‌وتى كردووه، ڕێژه‌ى ئاماده‌گیه‌كه‌ى سه‌روو (50%) یه، ئه‌مه‌ش وا ئه‌كا حكومه‌ت ڕێ به‌خۆى بدات سه‌روو (50%) ى داهاتى ئه‌م نه‌وته بۆ بودجه‌ى به‌كاربردن (استهلاكی) وه‌كو مووچه‌و هاریكارى كۆمه‌ڵایه‌تى و دابین كردنى خزمه‌تگوزارى كاره‌باو ئاو و سوته‌مه‌نى و ته‌ندروستى و خزمه‌تگوزارى خوێندن به‌كاربهێنێت(3). سه‌ربارى ئه‌وه‌ش ڕۆڵى كه‌رتى تایبه‌ت لاواز ئه‌كات. له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا هه‌رێمى كوردستان توانیویه‌تى بازاڕێك سه‌رپێ بخات كه كۆمپانیا فره‌ڕه‌گه‌زه‌كان به‌ره‌و هه‌رێم كه‌مه‌ندكێش بكات، بۆیه ته‌نها له بوارى نه‌وت و غازدا هه‌رێم په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ (28) ده‌وڵه‌تى ئه‌م دونیایه هه‌یه كه خۆیان له (58) گرێبه‌ستدا ئه‌بیننه‌وه .
4-1. پشت به‌ستن به هاورده‌كردن
هه‌رێمى كوردستان هه‌روه‌كو عێراق تاكه كاڵایه‌ك كه پشتى پێ ئه‌ستێت نه‌وته، له‌كاتێكدا پێویسته هه‌مه‌جۆرى له‌سه‌رچاوه‌ى داهات دا هه‌بێت.
دووه‌م: ئاسایشى ووزه و هه‌رێمى كوردستان
1-2. ڕووبه‌ڕوبونه‌وه‌ى ڕه‌هه‌نده نه‌رێنیه‌كانى نه‌وت له هه‌رێمى كوردستان
به‌پێى زانستى فیزیا هه‌ر شتێك له گێتى دا بۆشاییه‌ك داگیربكات پێى ئه‌وترێت "مادده"، جا بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ر ته‌نێك یان مادده‌یه‌ك بجوڵێت پێویسته هێزێك به ووزه‌یه‌كى دیاریكراو كارى تێ بكات. كه‌واته "ووزه سه‌رچاوه‌ى جووڵه‌یه". ئه‌گه‌ر "ووزه" نه‌مێنێت جیهان له جووڵه‌و پیًشكه‌وتن ئه‌وه‌ستێت، هێشتا نه‌وت (34%) و غازى سروشتیش (21%) سه‌رچاوه‌ى ووزه‌ی جیهان پێك دێنێت، واتا هێشتا نه‌وت و غاز (55%) سه‌رچاوه‌ى ووزه له جیهاندا پێك دێنن(4). له ساڵى (2015) ه‌دا جیهان هه‌ر ڕۆژێك (93) نه‌وه‌ت و سێ ملیۆن به‌رمیل نه‌وتى به‌كارهێناوه، له‌ساڵى (2018) ه‌دا به نزیكه‌یی ئه‌م بڕه بۆ هه‌ر ڕۆژێك گه‌یشتووه به (100) سه‌ت ملیۆن به‌رمیل نه‌وت(5). یانى سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى پێشكه‌وتنه ته‌كنۆلۆژییه‌كان و داهێنانه‌كانى مرۆڤ گه‌یشتووه‌ته ئه‌وپه‌ڕى لوتكه هێشتا به‌كارهێنانى نه‌وت و غازى سروشتى ڕووى له‌زیادبونه.
له‌به‌رئه‌وه‌ى جیهان تینوى ووزه‌یه، چه‌مكى "ئاسایشى ووزه-Energy Security" بووه‌ته مۆدێلێك له سیاسه‌تى ئابورى جیهانى، له‌وه‌ش پتر بووه‌ته كۆلكه‌ى هاوبه‌ش له نێوان ئاسایشى نیشتیمانى و سه‌رچاوه سروشتیه‌كانى ده‌وڵه‌ت بۆ به‌كارخستنى ووزه. بۆ ئه‌وه‌ى هه‌رێمى كوردستان ئاسایشى نیشتیمانى له‌گه‌ڵ ووزه‌دا كۆنێكت بكات، ئه‌بێت دوو ڕێگه به‌رچاوى خۆى بخات، یه‌كه‌میان به‌ر به ته‌شه‌نه‌سه‌ندنى ڕه‌هه‌نده نه‌رێنیه‌كان نه‌وت بگرێت، دووه‌میان له ڕووى ته‌كنیكیه‌وه كوردستان بگاته ئاستێك كه ئیداره‌ى سێكته‌رى ووزه بدات بۆ نمونه: بتوانێت هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ مه‌ترسییه‌كان بكات (Risk Assessment) له كێڵگه‌كاندا، یان له سه‌لامه‌تى و ته‌ندروستى بواره‌كه (Health &Safety) بكۆڵێته‌وه.
به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ده‌توانین سێ ڕه‌هه‌ندى نه‌ڕێنى بۆ نه‌وت دیارى بكه‌ین :
1- ده‌بێت هۆى سه‌ر هه‌ڵدانى توندوتیژیی و شه‌ڕ له وڵاتاندا
2- نه‌مانى ئینتیماى نیشتیمانى لاى هاوڵاتیان.
3- بڵاوبوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵى و جیاوازى چینایه‌تى.
2-2. چۆنێتى پێش بینى كردن بۆ نرخى نه‌وت
نرخى نه‌وت وه‌ك هه‌ر كاڵایه‌كى تر له بازاڕدا به‌نده به ئاستى "خواست و خستنه ڕوو"، تا خواست له سه‌ر نه‌وت زۆر بێت نرخه‌كه‌ى به‌رزتر ئه‌بێته‌وه، تا ئاستى خستنه بازاڕى نه‌وتیش زۆر بێت نرخه‌كه‌ى كه‌م ئه‌بێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌ند فاكته‌رێكى گرنگتر هه‌ن كه كار له‌سه‌ر به‌رزبونه‌وه‌و نزمبونه‌وه‌ى نرخى نه‌وت ئه‌كه‌ن له‌وانه: ئۆپیك (تا ئێستا 40% نه‌وتى جیهان ئۆپیك مامه‌ڵه‌ى پێوه ئه‌كات، ئۆپیك یه‌كێكه له‌و لایه‌نانه‌ى ویستیه‌تى نه‌وت به‌هاى خۆى له‌ده‌ست نه‌دا، ئه‌و نرخه‌ى ئۆپیك ئه‌یه‌وێ بۆ ساڵى 2019 ئه‌وه‌یه كه به‌هاى یه‌ك به‌رمیلێك له نێوان 68 بۆ 70 دۆلاردا بێت، بۆ ئه‌مه‌ش له كۆتایی 2018 ه‌دا ئۆپیك بڕیارى دا ڕۆژانه بڕى 1.2 یه‌ك ملیۆن و دووسه‌ت هه‌زار به‌رمیل كه‌متر بخاته بازاڕه‌وه)(6). یه‌كێكى تر له فاكته‌ره گرنگه‌كان بریتى یه له ململانێ سیاسیه هه‌رێمایه‌تیه‌كان، تا كێشه‌و بێشه له‌و ناوچانه‌ى نه‌وت به‌رهه‌م ئه‌هێنن زیاتر بێت كاریگه‌رى له‌سه‌ر نرخى نه‌وت ئه‌بێت، وه‌كو ئه‌وه‌ى له فه‌نزه‌ویلا هه‌یه، ئه‌و جه‌نگ و قه‌یرانانه‌ى كه له سوریاو لیبیاو عێراق هه‌ن، ئه‌و سزایانه‌ى ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان خستویه‌تیه سه‌ر ئێران، ئه‌مه هه‌ندێ جار وا ئه‌كات نه‌وت خێراتر بگاته بازاڕه‌كانى جیهان و هه‌ندێ كاتیش به پێچه‌وانه‌وه. هه‌روه‌ها ئه‌شێت هه‌ندێ جار كاره‌ساتى سروشتى ڕووبدات وه‌ك گڕكان و ته‌قینه‌وه‌ى جۆراوجۆر و لافاو...و...تادوایی، ئه‌مه‌ش كاریگه‌رى بخاته سه‌ر نرخى ووزه به‌گشتى. یه‌كێكى تر له‌و فاكته‌رانه‌ى له‌بازاڕى نه‌وت دا گومان و ڕاڕایی دروست ئه‌كه‌ن زیادبونى ئاستى به‌رهه‌مهێنانى نه‌وتى لیته‌یی ئه‌مریكایه، ئه‌وه‌ش وا ئه‌كات خواست له‌سه‌ر نه‌وت كه‌م بێته‌وه. هه‌ندێ جاریش خه‌ڵكى ساتو سه‌وداكه‌ر له‌بازاڕو بۆرسه‌دا زۆرن، نه‌وتێكى زۆر ئه‌كڕن، ئه‌مه‌ش وا ئه‌كات كاڵاكه له‌بازاڕدا كه‌م بێته‌وه و نرخ زیاد بكات.
3-2. سه‌لامه‌تى نیشتیمانى و هه‌ڵسه‌نگاندنى مه‌ترسیه‌كان (National Safety and Risk Assessment)
یه‌كێك له‌و دیاردانه‌ى له سێكته‌رى ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستاندا به‌دی ئه‌كرێت، نه‌بونى كادرى ته‌كنیكى و بێ ئه‌زمونییه به‌رانبه‌ر كێڵگه‌كانى نه‌وت و غاز له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كى تریش نه‌بونى شه‌فافیه‌ت و ڕاهێنانى پیشه‌ییه له‌بواره‌كه‌دا. ئه‌گه‌ر سه‌یر بكه‌ین به‌شێكى زۆر له‌و وڵاتانه‌ى خاوه‌نى كۆمپانیاى گه‌وره‌ن له‌بوارى نه‌وت دا، خۆیان خاوه‌نى دڵۆپێك نه‌وت یان هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كى هایدرۆكاربۆنى نین!. كه‌چى سه‌رمایه‌یه‌كى گه‌وره‌یان له ووڵاتانى ئه‌فریكاو ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست له‌بوارى نه‌وت و گازدا كۆكردۆته‌وه، ته‌نانه‌ت وڵاتانى خاوه‌ن یه‌ده‌گى سروشتى هه‌ژمارى بانكیان ئه‌به‌نه ئه‌و وڵاتانه‌ى كه سه‌رچاوه‌ى سروشتى یان نییه.!. به واتایه‌كى تر هه‌رێمى كوردستان چونكه له‌ڕووى ته‌كنیكیه‌وه لاوازه ئه‌بێت بۆ كه‌ره‌سته‌یه‌كى بچوك پشت به‌خه‌ڵكى ساتو سه‌وداكه‌ر یان كۆمپانیا بیانیه‌كان ببه‌ستێت.
لێره‌دا سه‌لامه‌تى پیشه‌یی و پاراستنى ژینگه‌و ژیانى كاركه‌ران له مه‌ترسییه‌كانى ژینگه، نه‌خۆشى، كاره‌با، گڕكان و ته‌قینه‌وه‌ى ئیستیوانه گازییه‌كان و...تادوایی...گرنگه، بۆ ئه‌مه‌ش میكانیزمه‌كانى ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ى له‌چه‌ند هه‌نگاوێكدا ئه‌نجام ئه‌درێت:
یه‌كه‌م: دیاریكردنى مه‌ترسییه‌كان
دووه‌م: دیاریكردنى ئه‌و تاكانه‌ى یان ئه‌و كاركه‌رانه‌ى كه ئه‌م مه‌ترسییه ڕووبه‌ڕوویان ئه‌بێته‌وه، ئایا چۆن چۆن ڕووبه‌ڕوویان ئه‌بێته‌وه.
سێهه‌م: هه‌ڵسه‌نگاندنى مه‌ترسیه‌كه‌و ده‌ستنیشانكردنى شێوازى خۆپاراستن
چواره‌م: تۆماركردنى ئه‌نجامه‌كان و جێبه‌جێ كردنى
پێنجه‌م: پیاچونه‌وه‌ى هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كه‌و هه‌رچى تر پێویست بێت بكرێت. له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌مه كارى ئه‌ندازیارى و پیترۆلیۆمه ئێمه لێره‌دا لێى ئه‌گه‌ڕێین(7).
به‌رزبونه‌وه‌ى بڵێسه‌ى كێڵگه‌ى نه‌وتى تاوكێ نزیك پارێزگاى دهۆك. سه‌رچاوه: ڕۆیته‌رز
4-2. مه‌ترسیه‌كانى سه‌ر یه‌ده‌گى سروشتى هه‌رێمى كوردستان: چۆن سه‌رچاوه بكه‌ین به یه‌ده‌گ ؟
یه‌كێكى تر له مه‌ترسییه‌كانى سه‌ر ئاسایشى ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستان، كه‌مبونه‌وه‌ى سه‌رچاوه‌و یه‌ده‌گى نه‌وت و غازى هه‌رێمى كوردستانه. (یه‌ده‌گ- Reserve: واته سه‌رچاوه‌ى زانراو و یه‌كلابوه‌وه له‌ژێر زه‌وى دا، سه‌رچاوه- Resource: واته هێشتا ساخ نه‌بۆته‌وه‌و به فلته‌ره جیۆلۆجیه‌كاندا تێ نه‌په‌ڕیوه) جا بۆ ئه‌وه‌ى "سه‌رچاوه" ببێته "یه‌ده‌گ" چوار فاكته‌رى سه‌ره‌كى هه‌میشه ئه‌و ڕۆڵه دیارى ئه‌كات، ئه‌وانیش لایه‌نى ته‌كنیكى، جیۆلۆجى، ئه‌منى، وه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى نرخ (تقلب الأسعار- Price Volatility) ه.
یه‌كه‌م: لایه‌نى ته‌كنیكى، بۆ نمونه، عێراق ووڵاتێكه له ڕووى نه‌وته‌وه ده‌وڵه‌مه‌نده، به‌ڵام هه‌میشه له‌ڕووى ته‌كنیكیه‌وه پشت به كۆمپانیا ئێرانیه‌كان یاخود ئه‌مریكی و بیانییه‌كان ئه‌به‌ستێت، ئه‌وه‌ش وایكردووه زۆرجار ملكه‌چیان بێت.
دووه‌م: لایه‌نى جیۆلۆجى، بۆ نمونه هه‌ندێكجار نه‌وتى خاوى قورس (Heavy Crude Oil) چڕییه‌كه‌ى به‌پێى ستانداردى (API) نییه كه ئینستیوتى پیترۆلیۆمى ئه‌مریكى به (20) پله داى ناوه (نابێت كه‌متر بێت) به‌ڵام ڕه‌نگه ئه‌م كێڵگه‌یه تووشى داخوران یاخود ئاوى تێكه‌ڵ بێت، یان ووشك بێت، بۆ نمونه: كێڵگه‌ى كێوه چرمه‌له –Kewa Chirmila ووشك بوه له هه‌رێمى كوردستان، به‌پێی ڕووماڵى ساڵانه‌ى نه‌وت و غاز له ئینستیوتى مێدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى- MIRS له‌و ته‌وه‌ره‌ى په‌یوه‌سته به‌كێڵگه‌كانى هه‌رێمى كوردستانه‌وه، ده‌رئه‌كه‌وێت كه له ( بلۆكى تازه) ه‌دا كۆمپانیاى Oil Search Ltd نه‌یانتوانیوه نه‌وت به‌ده‌ستبهێنن و بڕى (393.3) ملیۆن دۆلار زیانیش به‌ر كۆمپانیاى ناوبراو كه‌وتوه، له (كێڵگه‌ى به‌رده ڕه‌ش) به‌هه‌مان شێوه یه‌ده‌گه‌كه زۆر كه‌مبویه‌وه(8). كێڵگه‌ى نه‌وتى ته‌ق ته‌ق یه‌كێكى تره له‌و كێڵگانه‌ى كه نزیك بۆته‌وه له هه‌ره‌سهێنان، له (683) ملیۆن به‌رمیلى ساڵى (2011) ه‌دا كه به‌رهه‌مى هێناوه گه‌یشتۆته (356) ملیۆن به‌رمیل له‌ساڵى (2015) ه‌دا(9)، هه‌روه‌ها له‌سه‌ره‌تاى (2018) ه‌دا ڕۆژانه (14000) چوارده‌هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى به‌رهه‌مهێناوه، له‌كاتێكدا پێشوو تر (140000) سه‌ت و چل هه‌زار به‌رمیل به‌رهه‌مى هه‌بوه له ڕۆژێكدا(10).
سێهه‌م: فاكته‌رى ئه‌منى، به‌هه‌مان شێوه ڕۆڵى گرنگ ئه‌گێرێت له دیاریكردنى یه‌ده‌گى نه‌وت و غازدا، بۆ نمونه "مینا" كانى جیهان هه‌میشه جێگه‌ى مشتومڕو ناكۆكییه هه‌رێمایه‌تى و نێوده‌وڵه‌تیه‌كانن، كۆنترۆڵكردنیان هۆكارى جه‌نگه‌كان بووه، " میناى عه‌قه‌به له ئوردون وه‌ك تاكه ده‌روازه‌ى ئاوى"، میناى "سیفاستوبول له دورگه‌ى قرم" كه ڕووسیا هه‌یمه‌نه‌ى هه‌یه به‌سه‌ریدا، "میناى حه‌یفا له ئیسرائیل"، له سوریا "ته‌رتوس"، له قوبرس تازه ده‌ست به دۆزینه‌وه‌و ده‌رهێنانى غاز كراوه له لیماسول و لارناكا، له توركیا "جه‌یهان".. له هه‌رێمى كوردستان دوو كێڵگه‌ى هه‌ره سه‌ره‌كى نه‌وت و غاز به‌رده‌وام له ژێر مه‌ترسیدان كه كێڵگه‌كانى "كۆرو مۆر-Kor Mor" و "خورمه‌ڵه- Khurmala" یه به‌هۆى ئه‌وه‌ى له‌ڕووى جوگرافییه‌وه ئه‌كه‌ونه ناوچه ته‌ماسییه‌كانى نێوان حكومه‌تى هه‌رێم و حكومه‌تى مه‌ركه‌زیی له‌لایه‌ك، ئێران و توركیاش له‌لایه‌كى تر، ئه‌مه‌ش وا ئه‌كات له ناكاو یه‌ده‌گێكى زۆر له‌ده‌ست ده‌ربچێت، هه‌روه‌ها لایه‌نێكى ترى مه‌ترسى ئه‌منى بریتى یه له ترانزێتى بۆڕییه‌كان كه به‌خاكى توركیادا تێپه‌ڕ ئه‌بێت (ئه‌مه ئه‌چێته خانه‌ى جیۆپۆڵه‌تیكى ووزه‌وه كه ئاكامه‌كه‌ى له‌دوو ئه‌گه‌ر تێپه‌ڕ ناكا: یان هاریكاری هه‌رێمایه‌تى یاخود ناكۆكى)، جارى وا هه‌یه له‌ناوخۆدا هه‌ندێ جار هێڵه‌كانى بۆڕیی تووشى مه‌ترسى جۆراوجۆر ئه‌بنه‌وه...
چواره‌م: هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى نرخ (تقلب الاسعار) كه مه‌ترسى و نا-دڵنیاییه له‌وه‌ى (نرخ) ى كاركردنى كۆمپانیاكانى كار له بوارى ئاماژه پێدراودا وا ده‌رنه‌چێت، مه‌سه‌له‌ن كۆمپانیایه‌ك له قۆناغى یه‌كه‌مدا له چوارچێوه‌یه‌كى به‌رفراوان دا ده‌ست ئه‌كات به: گه‌ڕان و پشكنین و پاشان كه ئه‌گاته (ده‌رهێنان) نرخى نه‌وت دائه‌به‌زێت، ئیتر كێڵگه‌كه به‌جێ ئه‌هێڵێت یان هه‌ر ڕێككارێكى تر به پێى جۆرى گرێبه‌سته‌كان، كه لێره‌دا گرێبه‌سته‌كانى حكومه‌تى هه‌رێم به‌گشتى گرێبه‌سته له‌سه‌ر شێوازى (به‌شدارى وه‌به‌رهێنان - Producing Sharing Contract) كه تێیدا به‌رپرسیارێتى یاسایی و دارایی و ژینگه‌یی ئه‌كه‌وێته سه‌ر حكومه‌تى خانه خوێ (هه‌رێمى كوردستان).
5-2. تیۆریزه‌كردنى ووزه له هه‌رێمى كوردستان
یه‌كێك له خه‌وشه‌كانى ئابوریی و سیاسه‌ت له كوردستان به‌گشتى، ئه‌وه‌یه هه‌ر شتێك به بێ پشت به‌ستن به (نه‌زه‌ریه- بیردۆز-Theory) ێك ئه‌ڕواته ڕێوه!. بۆ نمونه یه‌كێك بپرسێت: ئایا په‌یوه‌ندى دروستكه‌رانى بڕیار له‌هه‌رێمى كوردستان یاخود سێكته‌رى نه‌وت و غازى هه‌رێمى كوردستان له‌گه‌ڵ بازاڕى جیهانى دا چییه و چۆنه؟. هیچ وه‌ڵامێك ده‌سته‌به‌ر نابێت ئه‌گه‌ر تیۆرییه‌ك له‌پشت ئه‌مه‌وه نه‌وه‌ستابێت. یان بۆ نمونه چۆن وا له‌هه‌رێمى كوردستان بكه‌ین دوور بێت له ڕاڕایی و ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌ى ئه‌منى؟. به بێ بونى تیۆرییه‌ك كه یارمه‌تیمان بدات بۆ تێگه‌یشتنى زیاتر ناتوانین ئه‌مه به‌رجه‌سته بكه‌ین.
یه‌كێك له‌و تیۆره گرنگ و باوانه‌ى له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا جێگه‌ى خۆى كردۆته‌وه (تیۆرى جێگیربونى هه‌یمه‌نه – النظریة الاستقرار الهیمنة- Hegemonic Stability Theory)ه، ئه‌مه گونجاوییه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه كه تیۆرییه‌كى دووڕه‌گه –Hybrid Theory، نیۆ-لیبراڵه‌كان په‌سه‌ندى ئه‌كه‌ن له‌به‌رئه‌وه‌ى ڕێگه‌ئه‌دا شتومه‌كى گشتى له بازاڕى ئابورى ئازاددا بخرێته ڕوو، نیۆ-ڕیالیسته‌كانیش به داهێنانى خۆیانى دائه‌نه‌ن و، لایانوایه سه‌روه‌رى (ده‌وڵه‌ت) ئه‌خاته پێش هه‌موو شتێكه‌وه‌و، له‌م تیۆره‌دا ده‌وڵه‌ت بیر له‌هیچى تر ناكاته‌وه ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندى خۆى تیا نه‌بێت، لێره‌دا ده‌وڵه‌ت هه‌موو شتێك پشتگوێ ئه‌خا ته‌نها به‌دواى "به‌هێزكردن" ى خۆیدا ئه‌گه‌ڕێت. تیۆرى ئیستیقرارى هه‌یمه‌نه كه " چارلیس كایندلبیرگر-Charles Kindleberger" له كتێبى " جیهان له ڕۆچوندا- The world in Depression: 1929-1939" دا شى ئه‌كاته‌وه، كه پێویسته ده‌وڵه‌ت یان هێزى باڵاده‌ست یاساو مه‌رجه‌كانى خۆى بسه‌پێنێ له میانه‌ى كارلێكردن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانى تردا بۆ ئه‌وه‌ى دوور بێت له ڕاڕایی ئه‌منى و له سبه‌ینێ دا پارێزراو بێت.
نه‌وت و غاز بابه‌تێكه، زیاتر ئه‌چێته ناو چوارچێوه‌ى زانستێكى نوێوه له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان پێى ئه‌وترێ (په‌یوه‌ندییه ئابورییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان- International Political Economy) ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ئاماژه بێت بۆ تاتوێ كردنى جۆرو ڕێبازى په‌یوه‌ندییه‌كان له‌نێوان "فاعل-ئه‌كته‌ر" ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا، ئه‌وه په‌یوه‌ندییه ئابورییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بریتى یه له په‌یوه‌ندى نێوان حكومه‌تى ده‌وڵه‌ته‌كان له‌گه‌ڵ بازاڕى جیهانى دا.
تا هه‌نوكه یه‌كێك له به‌هێزترین تیۆرییه‌كان له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا (ریالیسته‌كانن- الواقعیون-Realists)، ئه‌مانه لایانوایه سروشتى به‌شه‌ریه‌ت به‌دو خراپه، به‌هێزترین ئه‌كته‌رێك هه‌بێت كه له سیسته‌مى نێوده‌وڵه‌تى دا ڕۆڵ بگێرێت "ده‌وڵه‌ت" ه، په‌یوه‌ندییه ئابورییه‌كانیش له‌نێوان ده‌وڵه‌ت یان یه‌كه‌كاندا له‌سه‌ر بنه‌ماى هاریكارى نییه به‌ڵكو بریتى یه له "كێبركێ كردن" له پێناو به‌ده‌ستهێنانى هێزى زیاتردا، بۆیه ئه‌بێت په‌یوه‌ندییه‌كى ڕاسته‌وخۆ له‌نێوان هێزى سیاسى و سامانى ئابوری دا هه‌بێت، یه‌كێك له پێشه‌نگه‌كانى ئه‌م قوتابخانه‌یه "فریدریچ لیست –Friedrich List" ه ساڵى (1841) له ئه‌ڵمانیا كتێبى (The National System of Political Economy) نووسى، باس له سیسته‌مێكى نیشتیمانى ئه‌كات له ئابوریی سیاسی دا، له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى چۆن نه‌ته‌وه- نیشتیمانێك ئه‌توانێت ئاستى سامان و هێزى خۆى به‌رزبكاته‌وه؟.، بانگه‌شه‌ى ئابورییه‌كى كۆزمۆپۆلیتى ئه‌كات (كۆزمۆپۆله‌تیك یانى ئایدۆلۆجیایه‌كه كه هه‌موو مرۆڤایه‌تى به ڕابردوو، به ئاینده‌كه‌یه‌وه، به هه‌ر نه‌ته‌وایه‌تى و ناسنامه‌یه‌كى جیاوازه‌وه ئینتیمایان بۆ یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌و یه‌ك بازنه هه‌بێت، به‌مانایه‌كى تر هه‌موو ئه‌خلاقیاتێك له‌یه‌ك سه‌رچاوه‌وه بێت، به كورتیه‌كه‌ى سه‌رمایه‌دارى به‌هاى هاوبه‌شه ئابوری ئه‌بێت له‌ناوخۆدا گرێ نه‌درێ به باج ه‌وه‌و قازانجى ئابورى بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ى به‌شه‌رییه). له‌سه‌ر ئه‌مه ئه‌ڵمانیا زیندانى كردو ناچاریان كرد واز له ناسنامه‌كه‌ى بهێنێت(11).
فریدریچ لیست، زۆر هێرش ئه‌كاته سه‌ر لیبراڵیسته‌كان، ناسیۆنالیزمى ئابورى گرێ ئه‌دا به مانیفاكتۆر " وه‌رشه‌ى بچووك" ه‌وه، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت یان كۆمپانیا ناوخۆییه‌كان بوون به خاوه‌نى كه‌ره‌سته‌ى بچوكى خۆیان یان پیشه‌سازییه‌كى سه‌ره‌تایی ئیتر ئه‌توانن خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێ بكه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تردا، بۆ ئه‌مه‌ش ئه‌كرێ به‌ریتانیا وه‌ك لانكه‌ى شۆڕى پیشه‌سازى وه‌رشه و پیشه‌سازى بچووك هه‌نارده‌ى ئه‌ڵمانیا بكات، ئه‌ڵمانیه‌كانیش خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێى ئه‌وانى ترى پێ بكه‌ن!...دواى جه‌نگى دووه‌مى جیهانى، واقعییه‌ت كه‌وته خۆى له فۆڕمى جیاجیادا، یابان بوو به ووڵاتێكى گه‌شه‌كردوو، به‌و ئایدیایه‌ى كه "حكومه‌ت پاڵپشتى سێكته‌رى مانیفاكتۆر" كرد، یابان بوو به ووڵاتێكى پیشه‌سازى.
سێهه‌م: گرنگى جیۆستراتیژى باشورى كوردستان و پێگه‌كه‌ى له‌ناوه‌ندى حه‌وزه‌كانى ووزه‌دا
1-3.پێگه‌ى جوگرافى هه‌رێمى كوردستان
باشورى كوردستان دوورنیه له‌و ده‌ریایانه‌ى كه له‌ناوچه‌كه‌دا هه‌ن، وه‌ك ده‌ریاى ره‌ش و قه‌زوین و ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست، به‌ڵام هه‌ر به‌هه‌رێمێكى داخراو دائه‌نرێت، چونكه به‌ڕاده‌یه‌ك له‌و ده‌ریایانه‌وه دووره و چه‌ندین زنجیره چیا هه‌ن كه له‌وانى دائه‌بڕێت.
پرٍۆفیسۆر "شاكر خه‌سباك" له كتێبى "كورده‌كان: لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى جوگرافى و ئیتنۆگرافی" ئه‌وه ناشارێته‌وه كه كورد قوربانى ده‌ستى ئه‌م پێگه ستراتیژیه داخراوه‌یه‌تى، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى پێگه‌ى كوردستانى عێراق ده‌ستنیشان ئه‌كات له‌وانه‌ش:
1- گرنگى تۆبۆگرافیا و گرنگى چیاكانى له‌ڕوى جیۆپۆله‌تیكیه‌وه‌و لایه‌نه نیگه‌تیڤه‌كانى چیاكانى كوردستان.
2- ده‌شته‌كان و گرنگى ئابورییان.
3- تایبه‌تمه‌ندیه ستراتیژیه‌كانى پێگه‌ى كوردستانى باشور له‌پلان و پرۆژه ئه‌وروپیه‌كاندا، یه‌كێك له‌وانه بیرۆكه‌ى دروستكردنى ڕێگه‌یه‌كى وشكانى گرنگى پێشكه‌ش كردوه كه ئه‌وروپاى ڕۆژئاواو ڕۆژهه‌ڵات به‌یه‌كه‌وه ده‌به‌ستێت له‌ڕێى توركیاو وڵاتى میزۆپۆتامیاوه له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ى هێڵى ئاسنى به‌غدا به‌ناو كوردستانى باشوردا.
4- گرنگى چیاكانى كوردستان لاى به‌ریتانیه‌كان چونكه ئه‌مان پێیان وایه كه ئه‌م چیایانه باشترین به‌ربه‌ستى سروشتین بۆ پاراستنى ناوچه‌كانى عێراق له‌ته‌ماحى توركیاو ڕوسیا.
5- گرنگى كێڵگه‌كانى نه‌وت لاى به‌ریتانیه‌كان و دواتریش لاى ئه‌مریكاو ده‌وڵه‌تانى ترى ڕۆژئاوا چونكه نه‌وت شاده‌مارى ئابورى ڕۆژئاوایه.
6- گرنگى سه‌رچاوه ئاویه‌كانى كوردستان لاى به‌ریتانیه‌كان گرنگى هه‌ردوو ڕووبارى دیجله‌و فوراته‌و كۆنترۆڵكردنى لافاوى ئه‌و ڕووبارانه‌ى كه له‌كوردستانه‌وه دێن و سودوه‌رگرتن له‌و ڕووبارانه له‌كشتوكاڵدا له‌باشورو ناوه‌ڕاست و باكوردا.
7- گرنگى سامانى كشتوكاڵى كوردستان بۆ به‌ریتانیاو ئه‌مریكاو وڵاتانى سه‌ر به ئه‌وان(12) .
2-3. نه‌وتى كه‌ركوك (ڕه‌هه‌ندو لێكه‌وته‌كانى)
به تێڕوانین له ڕووداوه‌كانى دواى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م و، خۆماڵى كردنى نه‌وتى كه‌ركوك له ساڵى (1927) ده‌رئه‌كه‌وێت له سه‌ت ساڵى ڕابردوو (1919 بۆ 2019) هیچ كاتێك كورد پلانێكى زانستى ووردو پوختى بۆ كه‌ركوك به‌گشتى و، بۆ جوگرافیاى كێڵگه نه‌وتیه‌كانى كه‌ركوك به‌تایبه‌تى نه‌بووه، هه‌موو كاتێكیش كه‌ركوك خاڵى سه‌ره‌كى گفتوگۆ و دانوستانه‌كان یاخود هۆكارى شه‌ڕو ململانێكان بووه. له دواى ڕووخانى سه‌دام (2003) شاره‌كه بۆ ماوه‌ى (14) ساڵ واتا تا (2017) كه‌وته ژێر ده‌ستى كوردو ده‌سته‌ڵاتى كوردى، به‌ڵام دیسان به‌هۆى نه‌بونى پلان و ناكارامه‌یی به‌رپرسانى كورد له‌شاره‌كه‌و، گه‌نده‌ڵى و، ململانێى نێوخۆیی كورد له‌شاره‌كه، كه‌ركوك و نه‌وتى كه‌ركوك كه‌وته‌وه ده‌ست حكومه‌تى عێراقی. ئیمڕۆكه بۆ فرۆشتنى نه‌وتى كه‌ركوك چه‌ندین ڕێگه له ئارادایه، له‌وانه: هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى كه‌ركوك بۆ ئوردون، ڕه‌وانه‌كردنى به هێڵى نه‌وتى كوردستان- جه‌یهانى توركى، هه‌روه‌ها هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى شاره‌كه بۆ ئێران و، به‌كاربردنى نه‌وتى كه‌ركوك بۆ پاڵێوگه نێوخۆییه‌كانى عێراق:
1-2-3. هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى كه‌ركوك بۆ ئوردون
ووڵاتى ئوردون ئه‌كه‌وێته به‌شى ڕۆژئاواى عێراقه‌وه، له‌هه‌موو سه‌رده‌مه یه‌كله‌دواى یه‌كه‌كاندا مامه‌ڵه‌ى جیاوازى له‌گه‌ڵ كراوه، له‌شه‌ڕى ئێران- عێراق دا ئوردون به‌چه‌ك و به پراكتیكى پاڵپشتى عێراقى كرد، له‌كاتى ده‌ركردنى سوپاى عێراق له كوه‌یت دا دیسان ئوردون دژ به عێراق نه‌وه‌ستاو پاڵپشتى به‌عسیه‌كانى كرد، له به‌ر ئه‌م هۆكارانه حكومه‌تى عێراق هه‌میشه نه‌وتى به ئوردون فرۆشتووه به نرخێكى هه‌رزانتر له بازاڕ.
له‌دواى پرۆسه‌ى ئازادی (2003) ه‌وه، ئه‌م ویسته به‌رده‌وام بووه، ساڵى (2006) حكومه‌تى عێراق و ئوردون ڕێككه‌وتن كه ڕۆژانه (10000) ده هه‌زار به‌رمیل ڕه‌وانه‌ى ئوردون بكرێت تا (2) ساڵ ئه‌م گرێبه‌سته به‌رده‌وام بێت و هه‌ر به‌رمیلێكیش (18) دۆلار كه‌متر له‌نرخى بازاڕ به ئوردون بفرۆشرێت، به‌ڵام له‌به‌ر خراپى دۆخى ئه‌منى له خۆرئاواى عێراق ئه‌مه وه‌دى نه‌هات. دیسان ساڵى (2008) هه‌ردولا ڕێككه‌وتنه‌وه كه بۆ ماوه‌ى (3) ساڵ ڕۆژانه (10000) به‌رمیل نه‌وت هه‌نارده‌ى ئوردون بكرێت و هه‌ر به‌رمیلێكیش (22) دۆلار كه‌متر له نرخى بازاڕ بفرۆشرێت به ئوردون و، زیاتریش بكرێت تا ئه‌گاته (100000) هه‌زار له ڕۆژێكدا، ئه‌مه‌ش هه‌موو ڕۆژێك (400) ته‌نكه‌ر له قه‌زاى بێجیه‌وه به (800) كم نه‌وته‌كه ئه‌گه‌یه‌ننه ده‌ست ته‌نكه‌ره ئوردونیه‌كان و، ئه‌وانیش ئه‌یبه‌ن بۆ پاڵێوگه‌ى زه‌رقا. هه‌رچه‌نده ئه‌م شێوازه له گواستنه‌وه هه‌لومه‌رجێكى دژواربوو، وه‌ك له كۆتایی تشرینى دووه‌مى ساڵى (2010) ه‌دا (18) تانكه‌ر گڕیان تێبه‌ربو (2) شۆفێر گیانى له‌ده‌ستداو (12) دیكه‌ش برینداربو(13).
ساڵى (2011) دیسان حكومه‌تى عێراق و ئه‌رده‌ن ساڵى (2011) دواى كۆتایی هاتنى گرێبه‌سته‌كه‌یان ڕێككه‌وتنه‌وه كه لوله‌یه‌كى نه‌وتى له شارۆچكه‌ى حه‌دیسه‌ى عێراقه‌وه تا به‌نده‌رى عه‌قه‌به ڕابكێشن، ئه‌مه‌ش تا ماوه‌ى (5) ساڵ ئه‌خایه‌نێت، به‌ڵام هاتنى داعش ئه‌م پرۆژه‌یه‌ى سڕییه‌وه‌و له‌بیرى هه‌ردولاى برده‌وه. جارێكى تر دواى كۆتایی هاتنى جه‌نگى داعش حكومه‌تى عێراق له‌سه‌رده‌ستى "عادل عه‌بدولمه‌هدى" بڕیارى دا نه‌وتى كه‌ركوك ڕه‌وانه‌ى ئه‌رده‌ن بكرێته‌وه به ته‌نكه‌ر به‌هه‌مان بڕى پێشو كه ڕۆژانه (10000) ده‌هه‌زار به‌رمیله‌و به‌نرخێكى كه‌متر له‌بازاڕ(14).
3-3. ئایا نه‌وتى خاوله‌ئاینده‌دا ته‌نها ڕه‌گه‌زى سه‌ربه‌خۆیى كوردستانه؟
ئاماده‌كردن و سازدانی ده‌وڵه‌تیش بۆ به‌رگریكردن چه‌ند ڕه‌گه‌زێكی بنه‌ڕه‌تی له‌خۆده‌گرێت كه برتیین له‌مانه:
أ- ئاماده‌كردنی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ده‌وڵه‌ت.
ب- ئاماده‌كردنی هێزه چه‌كداره‌كان.
ج- ئاماده‌كردنی ئابوری نیشتمانی.
د- ئاماده‌كردنی خاك و زه‌وی ده‌وڵه‌ت.
هـ ئاماده‌كردنی داموده‌زگاركانی ده‌وڵه‌ت.
و- ئاماده‌كردنی گه‌ل
"واته: ئه‌كرێت نه‌وت و غازى سروشتى پاڵپشت به سیسته‌مێكى دارایی به‌هێز له هه‌رێمى كوردستان ببنه پاڵنه‌رێك بۆ وه‌گه‌ڕخستنى سێكته‌ره‌كانى تر و، پاشان دامه‌زراوه‌كان سه‌رپێ بخرێن، ئینجا كار بۆ ڕاگه‌یاندنى ده‌وڵه‌تی كوردستان بكرێت، ئه‌وه‌ى بینیمان (وه ئه‌بینرێت) به‌پێچه‌وانه‌وه گه‌ل ئاماده‌گیه‌كى ئه‌وتۆى نییه‌و، ئه‌رته‌شێكى یه‌كگرتو له كوردستان نییه".
4-3. ڕێگاى ئاوریشمێكى نوێ به‌ره‌و ده‌ریاى ناوه‌ڕاست
سه‌رۆك كۆمارى عێراق "د. به‌رهه‌م ساڵه‌ح" له‌به‌روارى (22ى نۆڤه‌مبه‌رى 2018) له میانه‌ى به‌شداریكردنى له "دیالۆگى مێدیتریانه- ISPI" له ئیتاڵیا ئه‌ڵێت " عێراق ناوجه‌رگه‌ى ڕێگه‌ى ئاوریشمێكى نوێیه به‌ره‌و ده‌ریاى ناوه‌ڕاست"(15).
هه‌رێمى كوردستان و عێراق دواجار ئه‌كه‌ونه سه‌ر یه‌ك هێڵى ووزه، به‌ڵام بۆ تێگه‌یشتن له قووڵایی ستراتیجى ووزه‌ى ئه‌م عێراقه، پێویسته شوێنى هه‌رێم له نێوان حه‌وزه گه‌وره‌كانى ووزه‌ى ناوچه‌كه‌دا دیارى بكه‌ین و، بزانین ئاخۆ كامه حه‌وزه ڕاسته‌وخۆ سه‌رى له‌ناوخوانى سیاسه‌تى ئابورى و ئه‌منى هه‌رێمى كوردستاندایه؟
هه‌رێمى كوردستان به‌شێكه له‌ستراتیجى ووزه‌و بازاڕى ئابورى عێراق، ئه‌م عێراقه‌ش له باكورى ڕۆژهه‌ڵاته‌وه ده‌ریاى قه‌زوین و، له باكورو باكورى ڕۆژئاواوه به ده‌ریاى ناوه‌ڕاست و، له باشوریشه‌وه به ناوچه‌ى كه‌نداوى عه‌ره‌بى ده‌وردراوه، كه هه‌ر سێ حه‌وزه‌كه جگه له‌بایه‌خى جیۆ- سیاسی و فه‌رهه‌نگى خاوه‌نى زۆرترین یه‌ده‌گى سروشتى جیهانن.
ململانێكانى ووزه له جه‌مسه‌رگیرى هه‌رێمایه‌تى دا كاریگه‌رى ڕاسته‌وخۆیان له‌سه‌ر دوو بوارى گه‌وره‌ى (بازاڕ) و (جیۆپۆڵه‌تیك) هه‌یه، هه‌رچه‌نده به بڕواى جۆزیف ناى- Joseph Nye جوگرافیاى ئابورى جێگه‌ى جوگرافیاى سیاسی ناگرێته‌وه. به‌ڵام ململانێكانى ناوچه‌كه پێیان ناوه‌ته قۆناغێكى ترسناكه‌وه له سه‌ده‌ى بیستویه‌كه‌مدا، له‌دواى ساڵى (2008) ه‌وه ئیداره‌ى ئۆباما و یه‌كێتى ئه‌وروپا ویستیان به درێژایی (3300) كیلۆمه‌تر له‌ناوه‌ڕاستى ئاسیاوه غازى سروشتى بگه‌یه‌ننه ناوه‌ڕاستى ئه‌وروپا له ڕێگه‌ى پرۆژه‌ى " هێڵى نابۆكۆ- Nabucco pipeline" ه‌وه، ئه‌م هێڵه‌ش به بنا گوێى ڕووسیادا تێپه‌ڕ ئه‌بو، وه به ئازه‌ربایجان و به‌خاكى توركیادا ئه‌گه‌یشته نه‌مسا... له‌ناكاو له‌گه‌ڵ ڕاچڵه‌كینى ڕوسیاو، گه‌ڕانه‌وه‌ى سه‌ربازى و سیاسیی بۆ ناوچه‌كه‌و، ده‌ستپێكردنى ناكۆكى چه‌كدارى له ئۆكراین و، دوورگه‌ى كریمیاو، سه‌رهه‌ڵدانى به‌هارى عه‌ره‌بى و، قه‌یرانى سوریاو، مه‌ترسى به‌یه‌كداكێشانى ڕووسیاو ناتۆ له ڕۆژهه‌ڵاتى ئه‌وروپاو، دواتر هه‌ژمونى ڕووسیاو ئێران به‌سه‌ر ناوچه‌ى قه‌زوین (كه پرۆژه‌كه پشتى پێده‌به‌ست) هه‌موو ئه‌مانه واى كرد پرۆژه‌ى نابۆكۆ له‌كاربكه‌وێت، له‌برى ئه‌وه‌ش " گازپرۆم" ى ڕووسى پرۆژه‌ى "توركش ستریم"ى پێشنیاركرد كه له‌ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه به‌خاكى توركیادا بگاته مه‌جه‌ڕ(16) (به‌ڵام ئه‌مجاره له‌ژێر كۆنترۆڵى ڕووسیادا به‌هاوكارى توركیا...كه توركیا ساڵانه بۆ هاورده‌كردنى 34%ى غازى سروشتى خۆى پشت به ڕووسیا ئه‌به‌ستێت).
له‌میانه‌ى قه‌یرانه‌كانى جه‌نگى داعش و، كورتهێنانى دارایی هه‌رێمى كوردستان، له (شوباتى2017) ه‌دا له‌سه‌رده‌ستى سه‌رۆكى حكومه‌تى هه‌رێم " نێچیرڤان بارزانى" له‌به‌رانبه‌ر وه‌رگرتنى (3) ملیار دۆلارى پێشه‌كى دا، ته‌واوى هێڵى بۆڕى و مامه‌ڵه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى نه‌وت و غازى سروشتى ڕاده‌ستى كۆمپانیاى ڕۆس نه‌فت كرا(17). پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئایا گۆڕینى هێڵى ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستان باجى گه‌وره به‌دواى خۆیدا ناهێنێت؟. له‌كاتێكدا ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان هێزى زه‌مینى و مووشه‌كى خۆى له ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه (بولغاریا و ڕۆمانیا) تا ناوچه‌ى به‌لتیق (لاتیڤیاو لیتوانیا) تا ئه‌گاته باكورى قه‌وقاز به جۆرجیاو ئۆكرانیاشه‌وه جێگیركردووه. ئه‌مه‌ش بۆ ڕێگه‌گرتن به هه‌ژمونى ڕووسیا تا نه‌گاته ئه‌وروپاو، ڕێڕه‌وه‌كانى ده‌ریاى ناوه‌ڕاست.!.
له ساڵى (2014) ه‌وه شێوه‌یه‌كى چڕوپڕ هه‌ریه‌كه له ئیسرائیل-قوبرس- میسر به‌شێوه‌یه‌كى چڕوپڕ له‌كه‌نارى ده‌ریادا له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى خه‌ریكى دۆزینه‌وه‌و به‌رهه‌مهێنانى غازى سروشتى و بڕێكیش له‌نه‌وتن، ئه‌مه‌ش ئیسرائیلى له‌و حه‌وزه‌یه له وڵاتێكى هاورده‌كارى ووزه‌وه كردۆته ووڵاتێكى هه‌نارده‌كار له‌لایه‌ك،ى له‌لایه‌كى تریش ناكۆكیه‌كانى نێوان توركیاو یه‌كێتى ئه‌وروپاى له‌سه‌ر كێشه‌ى قوبرس بردۆته ئاستێكى گه‌وره‌تره‌وه، دیاره هه‌ریه‌كه له سوریاو لوبنانیش ئه‌كه‌ونه سه‌ر حه‌وزه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى. ئه‌مه‌ش ڕووسیاو ئێرانى خستۆته سه‌ر كه‌ڵكه‌ڵه‌ى ئه‌وه‌ى كه بونى ئابورى و سه‌ربازییان له‌وناوچه‌یه هه‌بێت، به‌ڵام به‌گشتى كلیلى پاراستنى ئاسایشى ده‌ریاى سپى ( كه ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست گرێ ئه‌دات به ئه‌وروپاوه) دراوه به " قوبرص- ئیسرائیل- یۆنان" به پاڵپشتى ڕاسته‌وخۆى ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان و، بونى كه‌شتیه سه‌ربازییه‌كانى ئه‌مریكا له‌ناوچه‌ى ده‌ریاى ناوه‌ڕاست.
ده‌ركردنى ئێران و ڕووسیا له سوریا بووه‌ته ئامانجێكى هه‌ره گه‌وره‌ى ئه‌مریكاو ئیسرائیل. چونكه له باكورى سوریا (كه له ژێر قه‌ڵه‌مڕه‌وى هێزه كوردییه‌كاندایه له 2014 ه‌وه تا ئێستا 2019) پێش سه‌رهه‌ڵدانى جه‌نگ له‌سوریا ڕۆژانه (4000000) چوار سه‌ت هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى به‌رهه‌مهێناوه، ئه‌مه‌ش كوتله‌ى ووزه‌ى ده‌ریاى ناوه‌ڕاست ده‌وڵه‌مه‌ندتر ئه‌كا(18). هه‌ریه‌كه له هه‌رێمى كوردستان و عێراقیش به ئه‌ندازه‌یه‌كى جوگرافى زۆر نزیك ئه‌گه‌نه ده‌ریاى ناوه‌ڕاست. بۆیه ئه‌م ڕێگاى ئاوریشمه نوێیه كارى له پێشینه‌ى ڕێبه‌رانى حه‌وزه‌ى ده‌ریاى ناوه‌ڕاست و ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانه كه لوله‌ى نه‌وت و گازى سروشتى لێوه ڕابكێشن تا له ڕێگه‌ى ئه‌و هێڵه‌ى به‌ژێر ده‌ریادا له نێوان قوبرس و ئیسرائیل دا ئه‌گاته دورگه‌ى "كریت-Crete" ى یۆنان بگاته خۆرئاوا.
1-4-3. ئامانجه‌كانى نه‌گۆڕه‌كانى توركیا
1- ڕێگه له به‌یه‌كگه‌یشتنى كوردى باشور و ڕۆژئاوا بگرێت بۆ ئه‌وه‌ى كاریگه‌رى له‌سه‌ر كوردى باكور دانه‌نه‌ن.
2- ڕێگه له پیلانى ئێرانى – ڕووسى بگرێت تا ده‌ست نه‌گرن به‌سه‌ر كانه نه‌وتیه‌كانى سوریادا.
3- ببێته پردێكى گه‌یه‌نه‌رى ووزه له ئاسیاوه به‌ره‌و ئه‌وروپا
4- ئه‌وروپاو ئه‌مریكا ناچاربكات وه‌ك نوێنه‌رایه‌تى زۆرینه‌ى سووننه‌ى ئیسلامى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ بكه‌ن.
ڕاسپارده‌كان
یه‌كه‌م: هه‌رێمى كوردستان بۆ به‌ڕێوه‌بردنى سێكته‌رى نه‌وت و غاز پێویسته ئه‌م كه‌رته به دامه‌زراوه‌ى نیشتیمانى بكات.
دووه‌م: هه‌رێمى كوردستان پێویسته ڕۆڵى حیزب و حكومه‌ت له سێكته‌رى ووزه‌دا كه‌متر بكاته‌وه‌و، بوار به كۆمپانیاكانى كه‌رتى تایبه‌ت به‌گشتى و كۆمپانیاكانى بوارى خزمه‌تگوزارى نه‌وت بدات تا وه‌به‌رهێنان بكه‌ن، له‌م كه‌رته‌شدا پێویسته یاساى (به‌رپرسیارێتى هاریكارى كۆمه‌ڵایه‌تى –Corporate Social Responsibility) ده‌ربچوێنێت تا ئه‌و كۆمپانیا بیانیانه ناچاربكات به دیاریكردنى بودجه‌یه‌ك بۆ بیمه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و هاریكارى ناوه‌ندو سه‌نته‌ره‌كانى توێژینه‌وه‌و...تادوایی.
سێهه‌م: هه‌رێمى كوردستان پێویسته پێداچونه‌وه به‌هه‌موو گرێبه‌ستانه بكات كه له ڕابردوودا كردونى له‌گه‌ڵ كۆمپانیا فره‌ڕه‌گه‌زه‌كان، به‌پێچه‌وانه‌وه هاوشێوه‌ى نه‌وتى كه‌ركوك كێڵگه‌كانى دیكه‌ش له ئاینده‌دا ئه‌كه‌ونه به‌رده‌ست حكومه‌تى مه‌ركه‌زى به‌غدا.
چواره‌م: هه‌رێمى كوردستان زوو یان دره‌نگ هێڵى ووزه‌ى خۆى به ئاڕاسته‌ى ده‌ریاى ناوه‌ڕاست وه گه‌ڕ ئه‌خا (یان بخات)، بۆ ئه‌مه‌ش پێشه‌كى پێویستى به لۆبى كردنه له‌م حه‌وزه‌یه‌و له‌ناوه‌نده كاریگه‌ره‌كانى جیهان دا.
پێنجه‌م: بۆ پاراستنى ئاسایش و ئارامى هه‌رێمى كوردستان حكومه‌تێكى به‌هێز پێداویستیه‌كى هه‌نوكه‌ییه كه له‌ناوخۆدا وه‌ڵامده‌رى خواسته‌كانى خه‌ڵك و، له‌ئاستى به‌غدادا بتوانێت ڕێگرى له‌ده‌رچونى ئه‌و یاسایانه بكات كه په‌یوه‌ند به نه‌وت و غازو سامانى سروشتى ده‌رئه‌چێت.
ده‌رئه‌نجام
هه‌رێمى كوردستان، پێگه‌یه‌ك نییه بۆ پیشه‌سازى و، هه‌موو كه‌ره‌سته سه‌ره‌تاییه‌كانى له‌ده‌ره‌وه هاورده‌ئه‌كات، هه‌موو كرێیه‌كى وه‌به‌رهێنان خۆى ئه‌یدات، نه‌یتوانیوه سێكته‌رى ووزه و پیشه‌سازى نه‌وت و غاز له چوارچێوه‌ى سیسته‌مێكى نیشتیمانى دا به‌رجه‌سته‌بكات. هاوكات سیسته‌مێكى دارایی و ئابورى لاوازى هه‌یه كه سه‌رچاوه‌ى داهات فره‌چه‌شن نییه له‌لایه‌ك و، له‌لایه‌كى دیكه‌ش پێشكه‌وتنى كه‌رتى ووزه‌و سیسته‌مى دارایی پێچه‌وانه ئه‌گۆڕێن ئه‌مه‌ش هۆیه‌كه‌ى بۆ لاوازى سیسته‌مى دارایی هه‌رێم ئه‌گه‌رێته‌وه. له‌سه‌ر ئاستى به‌غدا تاوه‌كو ئێستا هه‌رێمى كوردستان خاوه‌نى هیچ نوێنه‌رێك یان فه‌رمانبه‌رێك نییه له كۆمپانیاى به بازاڕكردنى نه‌وت (سۆمۆ) ئه‌مه‌ش ئه‌كرێت بكرێته یه‌كێك له‌مه‌رجه‌كانى دانوستاندن بۆ ئاگاداربون له به بازاڕكردنى نه‌وت و غازى سروشتى عێراق و ناوچه‌كه به‌گشتى. ده‌رفه‌ته‌كانى پاراستنى ئاسایشى نیشتیمانى كوردستان به‌ستراوه به خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه هه‌رێمایه‌تیه‌كان و، وه‌ها لێكردنى داهاتى نه‌وت كه ببێته پاڵنه‌رێك بۆ گه‌شه‌سه‌ندنى سێكته‌ره خزمه‌تگوزارى و كۆمه‌ڵایه‌تى و زانستى یه‌كان له‌ناوه‌وه‌و، پاراستن و لۆبى كردن بۆ كه‌سێتى هه‌رێم له‌ده‌ره‌وه.
بیبلۆگرافیا
بۆ خوێندنه‌وه‌ى ته‌واوى توێژینه‌وه‌كه به پى دى ئێف داونلۆدى بكه: کلیک لێرە بکە