- بەهرۆز جەعفەر
بۆ داگرتنی ئەم پەیپەرە ئەکادیمیە بە شێوەی پی دی ئێف pdf کلیک لێرە بکە
پوخته‌ى جێبه‌جێكار
پرۆسه نه‌وتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان كه‌وتۆته به‌رده‌م چه‌ند ته‌حه‌ددایه‌كى ناوخۆیی و عێراقی، كه لێكه‌وته‌ى ئابوریی- سیاسی و هه‌رێمایه‌تى و نێوده‌وڵه‌تییان هه‌یه. ڕۆژى (15 ى شوباتى 2022) دادگاى باڵاى فیدراڵى عێراق بڕیارى نا-یاسایبونى سه‌رچاوه سروشتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستانى ده‌ركردو، گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان و هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى كوردستانى به نا-ده‌ستوری ناوبردو ده‌سته‌ڵاتى داوه به حكومه‌تى مه‌ركه‌زی كه دۆسیه‌ى نه‌وتیى له هه‌رێمى كوردستان وه‌ربگرنه‌وه. ئه‌م (ڕاپۆرتى پۆله‌سی) یه له په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى-MIRS ه‌وه ئه‌یه‌وێت له به‌شى یه‌كه‌مى دا، پانتاییه مێژووییه‌كانى پرسى نه‌وتى كوردستا، فاكت و كارته‌كانى به‌رده‌ستى حكومه‌تى عێراق و هه‌رێم ڕوون بكاته‌وه. پاشان له به‌شى دووه‌م دا، بژارده‌كانى ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌و ڕاسپارده زانستیه‌كانى بخاته ڕوو.
به‌شى یه‌كه‌م: جیهان و توانا هایدرۆكاربۆنییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان
جیهان، ده‌مێكه له توانا هایدرۆ- كاربۆنییه‌كان (نه‌وت و گازى سروشتى) كوردستان ئاگاداره. له بنچینه‌دا هه‌رێمى كوردستان دواى ڕووخانى ڕژێمى سه‌دام حوسێن (2003) و به ته‌نها به پێى ده‌ستورى عێراقى-فیدراڵ له ساڵى (2005) دروست نه‌بوه: به‌ڵكو (15) ساڵ پێشوتر له هه‌لومه‌رجى شه‌ڕى كه‌نداوى دووه‌م و، پاشان ڕاپه‌ڕینى خه‌ڵكى كوردستان دژى ده‌سته‌ڵاتى مه‌ركه‌زیی و دیكتاتۆریانه‌ى ڕژێمى به‌عس، پاشان دروستكردنى ناوچه‌ى دژه فڕین له‌لایه‌ن ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان و ئه‌نجومه‌نى ئاسایشى نه‌ته‌وه-یه‌كگرتوه‌كان و، بڕیارى ژماره (986) ى تایبه‌ت به نه‌وت به‌رانبه‌ر به خۆراكى نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان، ئه‌م هه‌رێمه به په‌رله‌مانى كوردستان و حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان له‌ساڵى (1992) دا دروستبوه (بى بى سى. 2014).
به‌هه‌مان شێوه، گه‌ڕان و دۆزینه‌وه به‌دواى نه‌وت دا له باكورى عێراق (كوردستان یان ناوچه‌ى زاگرۆس) مێژووه‌كه‌ى ناگه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵى (2006) كه وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌كانى هه‌رێم دامه‌زراوه، یاخود ساڵى (2007) كه په‌رله‌مانى كوردستان یاساى ژماره (22)ى تایبه‌ت به نه‌وت و گاز ده‌رچواندووه. به‌ڵكو یه‌كه‌مین (بیر) ى نه‌وت له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا ساڵى (1901) له باشورى كوردستان دۆزراوه‌ته‌وه له كێڵگه‌ى چیا سورخ (Chia Surkh)، ئه‌م بلۆكه ئه‌كه‌وێته ناوچه‌ى گه‌رمیان ڕۆژهه‌ڵاتى ڕووبارى سیروان هه‌تا ئه‌گاته ناحیه‌ى قوره‌تو و سنورى ئێران ئه‌گرێته‌وه (Aqrawi, 2010)، له ساڵى (2002) ه‌وه هه‌ریه‌كه له پیت ئۆیه‌ڵ-Pet Oil و گه‌نه‌ڵ ئینرجى ئۆپه‌ره‌یشتنى تیا ئه‌كه‌ن. ئێستا ئاستى به‌رهه‌مهێنان له چیا سورخ دابه‌زیوه له نێوان (2300 بۆ 3000) به‌رمیلى ڕۆژانه‌دایه و، ته‌نها (2) بیرى ئیش ئه‌كات (Pet Oil, 2022).
هه‌ریه‌كه له كێڵگه‌كانى پوڵكانه ساڵى (1927) و كۆرمۆر (1928) و چه‌مچه‌ماڵ (1929) و خورمه‌ڵه (1938) و ته‌ق –ته‌ق (1958) و ده‌میرداخ (1960) و جه‌به‌ڵ كه‌ند (1981) كارى هه‌ڵكه‌ندنیان تیادا كراوه (Mackertich and Samarrai, 2015: P: 184):
نه‌خشه‌ى به‌شێك له جوگرافیاى كێڵگه‌كانى هه‌رێمى كوردستان، خاڵه سوره‌كان ئه‌و كێڵگانه‌ن كه پێش ساڵى (2003) دۆزراونه‌ته‌وه.
" ئه‌گه‌ر به ووردى تێ بى نى بكه‌یت: هه‌مان ئه‌و كێڵگانه‌ى له سه‌ره‌وه ناوبران، به درێژایی هێڵێك ته‌ماسی نزیكیان له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانى ژێر ده‌سته‌ڵاتى حكومه‌تى عێراق هه‌یه‌و، ئه‌مڕۆكه مه‌ترسى ئه‌منى و ده‌ستبه‌سه‌راگرتنیان له سه‌ره له‌لایه‌ن حكومه‌تى عێراق یان هێزه میلیشیاكانه‌وه".
حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، ناتوانێت هه‌نگاو بنێت به بێ ئه‌وه‌ى ئه‌و حیكایه‌ت (نه‌ره‌تیڤ-Narrative) انه نه‌ناسێت كه حكومه‌تى مه‌ركه‌زیی به‌غدا هه‌یه‌تـى:
1.1. ئه‌و فاكتانه‌ى كه حكومه‌تى عێراق دژى هه‌رێمى كوردستان هه‌یه‌تى
یه‌كه‌م: گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانى حكومه‌تى هه‌رێم (كێڵگه‌ى كۆرمۆر لێ ده‌رچێت) هه‌مویان له جۆرى به‌شدارى و به‌رهه‌مهێنانن (PSC) به پێچه‌وانه‌وه حكومه‌تى عێراق گرێبه‌سته‌كانى له‌گه‌ڵ كۆمپانیا نه‌وتییه فره ڕه‌گه‌زه‌كاندا له‌سه‌ر شێوازى گرێبه‌ستى خزمه‌تگوزارین (Service Contract) پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئایا ئه‌كرێت له یه‌ك ووڵاتدا دوو پیشه‌سازیی نه‌وت و گازى جیاواز هه‌بێت؟
دووه‌م: به‌لاى حكومه‌تى عێراقه‌وه وایه كه هه‌رێمى كوردستان ئه‌یه‌وێت له فشاره‌كانى "دادگاى ئیتیحادى" هه‌ڵبێت، چونكه هه‌رێمى كوردستان به‌رده‌وامه له فرۆشتنى نه‌وت به بازرگان و پاڵێوگه ئیسرائیلییه‌كان، له‌هه‌مان كاتدا قه‌رزى ملیاره‌هاى له هه‌ریه‌كه له كۆمپانیاكانى "فیتۆڵ" و "ڕۆس نه‌فت" كردووه.
سێهه‌م: دادگاى باڵاى فیدراڵى بڕیاره‌كانى بڕیارى كۆتایین و هیچ لایه‌نێك ناتوانێت تانه‌ى لێ بدات، به پێى ئه‌و بڕیاره‌ش یاساى نه‌وت و گازى هه‌رێمى كوردستان به هه‌ڵوه‌شاوه دا ئه‌نرێت، چونكه پێچه‌وانه‌ى مادده‌كانى (110) و (111) و (112) و (115) و (122) و (130) ى ده‌ستورى عێراق (2005) ه. هه‌روه‌ك شاره‌زا یاساییه‌كانى حكومه‌تى عێراق وه‌كو (عه‌لى ته‌میمى) ئاماژه‌ى پێداوه، ئه‌م بڕیاره په‌یوه‌سته به پاراستنى سه‌روه‌رى عێراق و ئه‌بێت هه‌رێمى كوردستان ڕێگه به وه‌زاره‌تى نه‌وت و چاودێرى دارایی عێراق بدات ئه‌م كه‌یسه وه‌ربگرن (الحرة، 2022).
چواره‌م: حكومه‌تى عێراق له ساڵى (2012) و (2013) شدا دوو سكاڵاى له‌سه‌ر كه‌رتى نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان تۆماركردوه. یه‌كه‌میان، سكالاًى وه‌زیرى نه‌وتى پێشوتر بو له دادگاى فیدراڵى، دووه‌میان، سكاڵاى حكومه‌تى عێراقه له‌سه‌ر توركیا له دادگاى پاریس بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ى ناكۆكییه بازرگانییه‌كان (ICA)، حكومه‌تى عێراق سكاڵاكه‌ى له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه كردووه كه بۆچى توركیا به بێ ئه‌وه‌ى بگه‌ڕێته‌وه بۆ به‌غدا ڕراسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هه‌ولێردا ڕێككه‌وتوه‌و هێڵى بۆڕى كوردستان- جه‌یهانـى توركییان ڕاكێشاوه، ئه‌مه‌ش به شكاندنى سه‌روه‌رى عێراق له قه‌ڵه‌م ئه‌دات و، داواى (24) ملیار دۆلار قه‌ره‌بو له توركیا ئه‌كات. ئه‌گه‌ر له‌م دادگایه‌دا توركیا بیباته‌وه ئه‌وه دوور نییه توركیا ته‌واوى نه‌وت و گازى كوردستان له ئاینده‌دا بخاته ژیًر ڕكێفى خۆیه‌وه، ئه‌گه‌ر حكومه‌تى عێراقیش بیباته‌وه ئه‌وه هێلأى بۆڕى كوردستان و ته‌واوى پرۆسه نه‌وتییه‌كانى هه‌رێم ئه‌كه‌ونه ژێر ڕكێفى به‌غداوه. له ته‌مموزى 2022 دانیشتنى دادگاو ژوورى بازرگانى نێوده‌وڵه‌تى هه‌یه. بڕیاڕه‌كه‌ى شوباتى 2022 ى دادگاى فیدراڵى عێراق هێزى یاسایی و نێوده‌وڵه‌تى زیاتر ئه‌به‌خشێت به عێراق له دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا دژى هه‌رێمى كوردستان.
2-1. پێگه‌ى هه‌رێمى كوردستان: دیسكۆرسێكى نوێ به‌رانبه‌ر عێراق
ئه‌گه‌رچى له توانادا نییه كه بڕیاره‌كه‌ى دادگاى فیدراڵى عێراق پشتگوێ بخرێت، واته ئه‌گه‌ر عێراق (بیه‌وێت) ئه‌وا ئه‌توانێت كۆمپانیا نه‌وتییه‌كانى هه‌رێم له‌كاركردن ڕابگرێت. به‌هه‌مان ئاڕاسته به‌م نزیكانه‌ش ناتواندرێت گۆڕانكاریی له هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى عێراق دا بكرێت، چونكه تا ئێستا توركیا ڕێگه ئه‌دات نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان له خاكى ووڵاته‌كه‌یه‌وه بگاته بازاڕه جیهانییه‌كان. هه‌روه‌كو سه‌رۆكوه‌زیرانى عێراق "مسته‌فا كازمى" ڕایگه‌یاند "ئه‌م بڕیاره هه‌روا به ئاسانى و به په‌له جێ به جێ ناكرێت". له سه‌روو هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌وه كۆمپانیا فره‌ڕه‌گه‌زه‌كانى بوارى نه‌وت پشكى گه‌وره‌یان له نه‌وتى هه‌رێمى كوردستاندا هه‌یه، بۆ نمونه " دى ئێن ئۆ-DNO" و " گه‌نه‌ڵ ئینێرجى" (Wahab, B. 2022). ئه‌گه‌ر عێراق به‌خێرایی ئه‌م پرسه بجوڵێنێت ئه‌وا په‌یوه‌ندییه‌كانى توركیاو عێراق به‌ته‌واوى تێك ئه‌چن..
ئه‌كرێت فاكته‌كانى هه‌رێمى كوردستان به‌رانبه‌ر حكومه‌تى مه‌ركه‌زیی ئه‌مانه‌ى لاى خواره‌وه بن:
یه‌كه‌م: له بنه‌مادا ڕه‌شنوسى پره‌نیسپى فیدراڵیه‌تى نه‌وت له دواى ڕووخانى سه‌ددام حوسێن-2003 بۆ ئه‌وه ئاماده‌كرا كه عێراق دوور بكه‌وێته‌وه له دیكتاتۆرییه‌ت و هاوشێوه‌ى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى و تاكڕه‌وى سیسته‌مى پێشوو دووباره نه‌بێته‌وه، هه‌روه‌ها پێكه‌وه حكومه‌تى به‌غداو هه‌رێمى كوردستان و پارێزگاكانى ترى عێراق ئیداره‌ى سه‌رچاوه سروشتییه‌كان بده‌ن. به‌ڵام وه‌ك دیاره عێراق ئاره‌زووى ئه‌وه ئه‌كات كه بگه‌ڕێته‌وه سه‌رهه‌مان ڕه‌وتى كاركردنى ڕژێمى پێشوتر. به‌مانایه‌كى تر دیموكراسى له عێراق هه‌ره‌سى هێناوه، دابه‌شبونى عێراق له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا ئه‌گه‌رێكى نزیك نییه، به‌ڵكو به‌ره‌و ئه‌وه ئه‌چێت له ڕێگه‌ى كوده‌تاى یاسایی و سه‌ربازییه‌وه كۆنترۆڵى عێراق بكرێت.
دووه‌م: دادگاى فیدراڵى ته‌نانه‌ت ئاماژه‌ى به‌وه كردووه كه حكومه‌تى فیدراڵى و وه‌زاره‌تى نه‌وت به به‌شداریی پێكردنى پسپۆڕانى بیانى بگه‌نه ئاستێكى بڕیاردان. به‌ڵام به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماژه‌ى به ماف و شایسته داراییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و خه‌ڵكه‌كه‌ى نه‌كردووه، ئه‌گه‌ر هه‌رێم نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بكات دواى ئه‌وه ماف و پشكى هه‌رێمى كوردستان چۆن و چه‌ند ئه‌بێت؟.
سێهه‌م: له كاتێكدا كورد ڕێژه‌ى (17%) ى بودجه‌ى عێراق به شایسته‌ى خۆى ئه‌زانێت، به‌ڵام ڕێژه‌ى كورد له سوپاى عێراقدا ناگاته (1%). له كه‌رتى نه‌وتیش دا كورد ناگاته (4%) و له ته‌واوى ئه‌و گفتوگۆیانه‌ى سه‌باره‌ت به پرسى نه‌وت له نێوان هه‌رێم و به‌غدا كراون، وتراوه كورد نه‌وته‌كه‌ى ڕاده‌ستى سۆمۆ بكات، بێ ئه‌وه‌ى كورد یه‌ك تاكه‌سى له سۆمۆدا هه‌بێت ( ڕاسته سۆمۆ دامه‌زراوه‌یه‌كه بۆ به بازاڕكردنى نه‌وت، به‌ڵام دواجار ڕۆڵى كۆمپانیایه‌كى نیشتیمانى عێراقى ئه‌گێڕێت).
چواره‌م: بونى توركیا له ناو كه‌رتى نه‌وتى عێراق و هه‌رێمى كوردستاندا، بابه‌تێكى تازه‌و نامۆ نییه، ساڵى (1927) نه‌وتى عێراق له سه‌ر بنه‌ماى نه‌وتى كه‌ركوك خۆماڵى كراوه، كۆمپانیاى نه‌وتى عێراق پێشوتر ناوى كۆمپانیاى نه‌وتى توركیا بوه كه "گۆڵبنكیان- Calouste Gulbenkian یان مسته‌ر 5% پێنج له‌سه‌ت به‌ناوبانگه داى مه‌زراندوه. توركه‌كان له‌وێوه پشكى خۆیان هه‌ر هه‌بوه. له قۆناخى یه‌كه‌مدا (1934- 1945) به‌رهه‌مى كێڵگه‌ى نه‌وتى كه‌ركوك (94%) ى ئاستى به‌رهه‌مى هه‌موو عێراقى پێك هێناوه، له ساڵى (1957) دا " واته كۆتا ساڵى سه‌رده‌مى پاشایه‌تى له عێراقدا" ڕێژه‌ى بونى نه‌ته‌وه‌كان له كه‌رتى نه‌وتى كه‌ركوكدا به‌م شێوه‌یه بون:
- عه‌ره‌ب (1%) یه‌ك له‌سه‌ت! كورد (38%) بوه، توركمان (16%) و ئاشورى (40%) و ئینگلیز (2%)
- به‌ڵام! له ساڵى (2022) دا ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب له كۆمپانیاى نه‌وتى باكور- كه‌ركوك (63%) و توركمان (26%)، كوردیش كه‌متره له (7%) *
پێنجه‌م: عێراق، له سێبته‌مبه‌رى 2021 ه‌وه، ده‌سته‌ى گه‌شه‌پێدانى پیشه‌سازیی سه‌ربازی زیندوو كردووه‌ته‌وه. هه‌ر به پێى یاسا پێویسته نوێنه‌رێكى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ى تیا بێت (نی یه). به پێى گۆڤارى " CEOWORLD" له ساڵى (2021) عێراق له‌سه‌ر ئاستى ته‌واوى جیهاندا بۆ هاورده‌كردن و كڕینى چه‌ك ڕیزبه‌ندى (11) یانزه‌یه‌مینى هه‌یه. ئاشكرایه (41%) ى سه‌رچاوه‌ى كڕینى چه‌كى عێراق له ئه‌مریكاوه دێت، كۆى خه‌رجى و تێچوى بوارى سه‌ربازی له بودجه‌ى ساڵى (2021) دا به (27.617) بیستوحه‌وت تریلیۆن و شه‌ش سه‌تو حه‌ڤده ملیارد دینار دانراوه (واته زیاتر له 20 ملیار دۆلار). ئه‌مه‌ش بۆ هه‌موو تێچووى كاركردن "نه‌فه‌قاتى ته‌شغیلى" و چه‌كداركردن و ئه‌ركدار كردنى دامه‌زراوه سه‌ربازییه‌كانى تایبه‌ت به دژه تیرۆر و سوپاو ده‌سته‌ى حه‌شدى شه‌عبى و وه‌زاره‌تى ناوخۆ به هه‌موو پۆلێن به‌ندییه‌كانییه‌وه (په‌یمانگه‌ى میدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى، 2021). ئایا هه‌رێمى كوردستان و پێشمه‌رگه به‌شێك نین له عێراق و سیسته‌مى به‌رگرى ؟ بۆچى عێراق یه‌ك فیشه‌ك هاوكارى پێشمه‌رگه‌ى نه‌كرد له شه‌ڕى داعش دا؟. بۆچى عێراق درۆنى هه‌یه پێشمه‌رگه نییه‌تى؟.
شه‌شه‌م: له فیدراڵیه‌ت و ده‌ستورى زۆربه‌ى وڵاتانى جیهاندا، مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گاز ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌رێمه‌كان - كانتۆنه‌كان- میرنیشینه‌كان، وه‌كو كه‌نه‌دا، نه‌یجیریا، ئیمارات. بۆ نمونه: له ده‌ستورى ئیماراتى یه‌كگرتوى عه‌ره‌بى ساڵى (1971) مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گازى داوه به میرنشینه‌كان واته هه‌رێمه‌كان، له‌مادده‌ى (23) ى ئه‌و ده‌ستوره‌دا ئه‌ڵێت " خاوه‌ندارێتى كردنى سامان و سه‌رچاوه‌ى سروشتى له هه‌موو میرنیشین "ئه‌ماره‌ته‌كان" ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و میرنشینه به تایبه‌تى، وه گه‌ل بۆ به‌رژه‌وه‌ندى نیشتیمانى به‌كارى ئه‌هێنن، هه‌ر به پێى ئه‌م مادده‌یه حكومه‌تى ناوه‌ندى ئیمارات ناتوانێت خاوه‌ندارێتى له‌و پرسه بكات، به‌ڵكو له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه بۆ میرینیشینه‌كانه (دستور الامارات العربیة المتحدة، 2021).
حه‌وته‌م: ده‌ستورى عێراق و دادگاى فیدراڵیش جه‌خت له‌وه ئه‌كه‌نه‌وه" نه‌وت و گاز موڵكى گه‌لى عێراقه". هه‌روه‌ها له مادده‌ى (112) ئه‌ڵێت حكومه‌تى ئیتیحادى له‌گه‌ڵ هه‌رێم و پارێزگاكان پێكه‌وه ئیداره‌ى نه‌وت و گاز ئه‌ده‌ن. كه‌واته هه‌رێمى كوردستان مافى خۆیه‌تى له شێوازى ئیداره‌ى نه‌وت و گاز له عێراق بكۆڵێته‌وه و گازنده‌ى هه‌بێت، وه به پێچه‌وانه‌شه‌وه. بۆ نمونه: بۆچى عێراق گاز به (3) هێنده‌ى نرخى ئاسایی بازاڕ گرانتر له ئێرانه‌وه هاورده ئه‌كات بۆ به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با، به‌ڵام گازى سروشتى ووڵاته‌كه‌ى خۆى به فیڕۆ ئه‌دات؟.
به پێى ئاژانسى ووزه‌ى جیهانى، ئه‌و گازه‌ى ڕۆژانه له عێراق به فیڕۆ ئه‌چێت به‌شى كاره‌باى (3) سێ ملیۆن ماڵ ئه‌كات (الجزیره، 2020). له هه‌موو سه‌ره كاتژمێرێك به به‌هاى (290) هه‌زار دۆلار گاز له عێراقدا ئه‌سوتێت و به فیڕۆ ئه‌چێت، واته ڕۆژانه (6.9) ملیۆن دۆلار و ساڵانه‌ش ئه‌گاته (2.5) دوو ملیارو نیو دۆلار. به پێى ڕاپۆرتى بانكى جیهانى ماوه‌ى (4) ساڵى له‌سه‌ر یه‌كه عێراق له پله‌ى دووه‌مى ئه‌و وڵاتانه دێت، كه زۆرترین گازى سروشتى ئه‌سوتێنن، چوار یه‌كه‌مه‌كه ئه‌مانه‌ن: ڕووسیا، عێراق، ئه‌مریكاو ئێران (The World Bank. 2021). پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئه‌وانى دیكه كه گاز ئه‌سوتێنن ووڵاتى پیشه‌سازیی گه‌وره‌ى جیهان و به‌رهه‌مهێنانى گه‌وره‌ى هه‌مه‌جۆریان هه‌یه، له عێراق بۆچى ئه‌م گازه به فیڕۆ ئه‌چێت؟
"ده‌ستور وتویه‌تى "نه‌وت و گاز" به‌هاوبه‌شى به‌ڕێوه بچێت، كه‌واته هه‌رێمى كوردستانیش مافى خۆیه‌تى پرسیار له عێراق بكات هه‌موو ئه‌مانه بۆچى وان؟"
2-2. نه‌وت و گاز له ناو ڕووداوه‌كاندا: ئایا ڕووداوێكی گەورە ڕووئه‌دات؟
نه‌وتى عێراق، له ساڵانى سى و چله‌كانى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا به‌ره‌و به‌نده‌رى حه‌یفا ڕه‌وانه ئه‌كرا، دواتر ڕه‌وانه‌ى ووڵاتانى كه‌نداو كرا. ئینجا ساڵى (1978) ویستیان به هۆى ڕاكێشانى لووله‌یه‌كه‌وه نه‌وتى كه‌ركوك و ناوه‌ڕاست ڕه‌وانه‌ى ئه‌رده‌ن بكه‌ن و له‌وێشه‌وه بۆ ده‌ریاى سوور، كاتێك جه‌نگى ئێران عێراق بۆ ماوه‌ى (8) ساڵ ڕوویدا، ئه‌م پرۆژه‌یه هه‌ڵوه‌شایه‌وه. ساڵى (1991) یش ته‌واوى هێڵه‌كان و پرۆسه‌ى نه‌وتیی عێراق به‌هۆى جه‌نگى كه‌نداوه‌وه وێران بو، پاشان كادیر و ته‌كنیكاره عێراقییه‌كان هه‌وڵیاندا و دواى ساڵانێك كه‌رتى نه‌وتیان خسته‌وه سه‌ر سكه‌ى خۆى. ئینجا له ساڵى (2003) ڕژێمى سه‌دام ڕووخا و له‌ماوه‌ى نێوان (2003 بۆ 2009) وه‌زاره‌تى نه‌وت و كۆمپانیاكانى سه‌ر به وه‌زاره‌ت و مه‌له‌فه‌كانیان كه‌وته به‌ر دزین و له‌ناوچون و دیارنه‌مان (شریف محسن علی، 2017).
ئینجا جارێكى تر، ساڵى (2011) عێراق ڕێككه‌وتنى له‌گه‌ڵ ئه‌رده‌ن كرد، كه بۆڕییه‌ك ڕاكێشن له‌كه‌ركوكه‌وه تا به‌نده‌رى عه‌قه‌به‌ى ئه‌رده‌ن، پرۆژه‌كه له (2013) چووه بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه، ئه‌مجاره‌شیان داعش هات و ئه‌و پرۆژه‌یه له ڕه‌گ و ڕیشه‌وه هه‌ڵوه‌شایه‌وه. هه‌روه‌ها "داعش" هێڵى بۆڕى نه‌وتى كه‌ركوك- جه‌یهان ى ته‌قانده‌وه. ئینجا ساڵى (2017) به‌دواوه هه‌ردوو وه‌زیرى نه‌وتى عێراق عه‌بدولكه‌ریم لوعێبى و ئێران " بیژه‌ن زه‌نگه‌نه" ڕێككه‌وتنێكیان به به‌هاى (500) ملیۆن دۆلار واژۆكرد كه نه‌وتى كه‌ركوك و نه‌وتى نه‌فتخانه‌ى ناوچه‌ى خانه‌قین ڕه‌وانه‌ى ئێران بكه‌ن، ئه‌مجاره‌یان "دۆناڵد ترامپ" بوه سه‌رۆكى ئیداره‌ى ئه‌مریكاو، سزاى توندى به‌سه‌ر ئێراندا سه‌پاند، به‌و هۆیه‌وه ئه‌و پرۆژه‌یه‌ش هه‌ڵوه‌شایه‌وه. ئیتر عێراق بڕیارى دا نه‌وتى كه‌ركوك بۆ به‌كاربردنى ناوخۆیی سه‌رف بكات و، دوو هێنده‌و سێ هێنده بیدات به ته‌واوى پاڵێوگه‌كان، ئێستا له (2022) دا له كاتێكدا به‌غدا به هێڵى بۆڕى كوردستان- جه‌یهان ده‌ڵێت نا-یاساییه خۆى ڕۆژانه (80 بۆ 100) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى كه‌ركوك به‌و هێڵه‌دا ڕه‌وانه‌ى بازاڕه‌كانى جیهان ئه‌كات. ئێستا ئه‌گه‌ر نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان ڕاده‌ستى به‌غدا بكرێت ئه‌ویش هیچ ڕێگه‌ى دیكه‌ى نییه، هه‌ر ئه‌بێت له رێگه‌ى به‌نده‌رى جه‌یهانه‌وه هه‌نارده‌ى بكات!. ئه‌گه‌ر وایه بۆ نه‌وتى كه‌ركوك ناباته كه‌نداوى به‌سره!
هه‌رچى په‌یوه‌ندى به‌هه‌رێمى كوردستانه‌وه هه‌یه: به‌هه‌مان شێوه كاتێك حكومه‌تى مه‌ركه‌زی له ساڵى (2012) له دادگاى فیدراڵى سكاڵاى تۆماركردو له (2013) له دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان سكاڵایان دژى هه‌رێمى كوردستان ده‌ستپێكرد، شه‌ڕى داعش ئه‌وه‌ى بیر بردنه‌وه. دواتر له‌ساڵى (2019) ه‌دا حكومه‌تى هه‌رێم و به‌غدا له‌سه‌رده‌مى كابینه‌كه‌ى "عادل عه‌بدولمه‌هدى" ڕێك كه‌وتن كه هه‌رێم (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ڕاده‌ستى به‌غدا بكات و، له‌به‌رانبه‌ردا هه‌رێم بڕى (453) ملیار دینار وه‌ك شایسته‌ى دارایی وه‌ربگرێت، دواى ماوه‌یه‌كى كه‌م خۆپیشاندانه‌كانى تشرینى (2019) بووه هۆى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى كابینه چه‌ند مانگییه‌كه‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى. ئینجا هه‌ر كه‌ناوى "مسته‌فا كازمى" هات، حیزبه كوردییه ته‌واوى پاڵپشتى خۆیان بۆ دانانى كازمى وه‌ك سه‌رۆكوه‌زیران دووپات كرده‌وه، كه‌چى به ده‌یان سه‌ردان و كۆبۆنه‌وه به‌غدا مانگانه (200) ملیار دینار بۆ هه‌رێمى كوردستان ئه‌نێرێت.
ئێستا كه دادگاى فیدراڵى عێراق بڕیارى كۆتایی له‌باره‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سیاسه‌تى نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان داوه: عێراق و پرۆسه‌ى سیاسی كه‌وتۆته به‌رده‌م ڕێگه‌یه‌كى داخراو بۆ پێكهێنانى حكومه‌ت، جه‌مسه‌رگیرییه هه‌رێمایه‌تییه‌كانى وه‌ك توركیا-ئیمارات- سعودییه- ئیسرائیل له‌لایه‌ك و، ئێران- ڕووسیا- حه‌شدى شه‌عبى له‌لایه‌كى تر، هه‌روه‌ها گرانبونى نرخى ووزه به‌هۆى قه‌یرانى ئۆكرایناوه، ڕێبازى ئه‌م ڕووداوانه‌و چاره‌نوسى سیًكته‌رى نه‌وت و گاز له عێراق و هه‌رێمى كوردستان به‌ره‌و كوێ ئه‌به‌ن؟ ئایا ڕووداوێكى تر به‌م زوانه ڕوونادات كه ئه‌م ململانێیه‌ش له بیر بباته‌وه؟
به‌شى دووه‌م: ڕاسپارده‌و میكانیزمه‌كان بۆ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان
له‌نێوان (1922- 2022) سه‌ت ساڵ تێ ئه‌په‌ڕێت به‌سه‌ر بونى كورد له عێراقدا. له‌هه‌موو سه‌رده‌مه‌كانیشدا كورد وه‌زیرو كار-به‌ده‌ستى باڵاى له عێراقدا هه‌بوه: له‌سه‌رده‌مى پاشایه‌تى دا "جه‌عفه‌ر عه‌سكه‌رى" كورد بوه‌و سه‌رۆكوه‌زیران بوه، له‌و ڕۆژانه‌ى كورد ئه‌نفال و كیمیاباران ئه‌كرێت، (7) كه‌سى كورد به پله‌ى وه‌زیر له به‌غدا له كاردا بون. ئێستاش كه ته‌عریب له كه‌ركوك و ده‌وروبه‌رى به‌رده‌وامه‌و، عێراق قه‌ره‌بوى ئه‌نفالى نه‌كردۆته‌وه‌و، به‌غدا داواى ته‌واوى پرۆسه نه‌وتییه‌كانى هه‌رێم ئه‌كات، سه‌رۆك كۆمار و ده‌یان پۆستى باڵا له به‌غدا به‌ده‌ست كورده‌وه‌ن!.
له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌و فاكت و شیكارییانه‌ى له به‌شى یه‌كه‌م دا هاتون، دروستكه‌رانى بڕیارى هه‌رێمى كوردستان ئه‌بێت ئه‌م قه‌یرانانه وه‌ربگێڕن بۆ ده‌رفه‌تى جۆراوجۆر:
سه‌ره‌كیترینیان: پێناسه‌كردنه‌وه‌ى بونى كورده له عێراقدا، ئایا له ساڵى (2005 ه‌وه بۆ 2022) كورد له سه‌ر چى بنه‌مایه‌ك " بوون" ى هه‌یه له‌عێراقدا: بنه‌ماى ده‌ستوریی؟ بنه‌ماى سازان؟ ڕێككه‌وتن و به‌ڵێنى پێشوه‌خت؟
بۆیه هه‌رێمى كوردستان، پێویسته:
یه‌كه‌م: ستراتیجى خۆى وا وێنا بكات كه: گازى سروشتى بفرۆشێت به‌عێراق، چونكه دواى ماوه‌یه‌كى زۆر كه‌م ئیتر له ژێر فشاره‌كانى ئه‌مریكادا عێراق ئه‌و ماوه‌یه‌ى كۆتایی پێ دێت كه له ئێرانه‌وه گاز هاورده بكات. ئه‌م ئامانجه به هه‌ماهه‌نگى له‌گه‌ڵ ئیداره‌ى ئه‌مریكا و هه‌رێمى كوردستان به‌دى دێت، ئه‌كرێت گازى سروشتى ببێته هۆكارى كه‌مكردنه‌وه‌ى قه‌یرانه سیاسییه‌كانى نێوان هه‌رێم و حكومه‌تى مه‌ركه‌زیی به ئاستێكى زۆر، هه‌روه‌ها هه‌رێمى كوردستان قازانجێكى دارایی زیاتر ئه‌كات له‌برى ئه‌وه‌ى ڕیسك بكات و هێڵى بۆڕى بۆ ده‌ره‌وه‌ى كوردستان بینا بكات.
دووه‌م: ستراتیجى دوور مه‌وداى هه‌رێمى كوردستان ئه‌وه بێت كه نه‌وت و پرۆسه نه‌وتییه‌كان رٍاده‌ستى به‌غدا نه‌كات. به‌لًكو هه‌رێم خۆى – بۆخۆى به ته‌واوى پرۆسه نه‌وتییه‌كاندا بچێته‌وه (له گرێبه‌سته‌كانه‌وه تا هه‌نارده‌كردن) ئه‌مه‌ش له پێناو ئه‌وه‌ى داهاتێكى زیاترى بۆ بگه‌ڕێته‌وه‌و، ببێته یاریكه‌رێكى سه‌رنج ڕاكێش له‌ناوچه‌كه‌دا:
- پێش هه‌موو شتێك له كۆمپانیا فره‌ڕه‌گه‌زه‌كان بكۆڵێته‌وه: ئایا ژێر به‌ژێر له‌گه‌ڵ به‌غدا ڕێك نه‌كه‌وتون! ئایا به‌غدا تا ئێستا گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستانى له لا نه‌بوه‌و نییه كه داواى ئه‌كات؟ چۆن پێى گه‌یشتوه؟ كێ پێى داون؟.
- له‌به‌رئه‌وه‌ى دادگاى فیدراڵى داوا ئه‌كات كه به هه‌ماهه‌نگى له‌گه‌ڵ پسپۆڕانى بیانى بوارى ووزه‌و گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان به‌غدا ئاماده‌كاریی بكات بۆ ڕاگرتنى هه‌نارده‌كردن و گرێبه‌سته‌كانى هه‌رێمى كوردستان، پێویسته به‌هه‌مان شێوه هه‌رێمى كوردستانیش چه‌ند ئاژانسى توێژینه‌وه‌و لۆبى بۆ كردن و پسپۆڕى بواره‌كه بهێنێته ناوه‌وه.
- گه‌وره‌ترین هه‌ڵه‌ى كوشنده‌و ستراتیجى هه‌رێمــى كوردستان له پرسى نه‌وت دا، كه له ده‌یان كۆڕو كۆڕبه‌نددا باسمان كردووه، هه‌روه‌ها وه‌زیرى سامانه سروشتییه‌كانى هه‌رێم "كه‌مال ئه‌تروشى" له (شوباتى 2021) به حه‌سره‌ته‌وه باسى كرد، ئه‌وه‌بوه كه له‌سه‌ره‌تاوه هه‌رێم ئه‌بو كۆمپانیایه‌كى نیشتیمانى- خۆماڵیكراو- دیجیتاڵیزه‌كراوى پێشكه‌وتووى- بارگاوى به پێگه‌یاندنى كادیرى ته‌كنیكى بوارى نه‌وتى دابمه‌زراندایه. كه‌چى به ده‌یان و سه‌دان كۆمپانیاى نێوده‌وڵه‌تى هێنرانه ناوه‌وه‌ى كوردستان كه به‌شێكیان وه‌ك "بارمته" سه‌یرى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ئه‌كه‌ن. بۆیه پێویسته یه‌ك بۆ دوو كۆمپانیاى گه‌وره‌ى كوردیی بوارى ووزه ئاماده بكرێن بۆ وه‌رگرتنى به‌شێك له‌و كێڵگانه‌ى كه بڕیاره له ئاینده‌دا هه‌ندێك كۆمپانیاى فره‌ڕه‌گه‌ز به جێیان بهێڵن.
- هه‌رێمى كوردستان پلانى یه‌كێتى ئه‌وروپا له‌مه‌ڕ پرسه ژینگه‌ییه‌كان بۆ ساڵى (2050) به ووردى بخوێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى تا ئاستێكى زۆر له‌ناوخۆدا پشت به ووزه‌ى پاك ببه‌ستێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش به هاوكارى شاره‌زایان و پسپۆڕان به‌رده‌وام پرۆژه‌ى نوێ بخاته گه‌ڕ بۆ به‌رهه‌مهێنانى ووزه له ڕێگه‌ى (با) ه‌وه، له ڕێگه‌ى (خۆر) ه‌وه، له‌ڕێگه‌ى په‌یینى كیمیاییه‌وه. بۆ ئه‌وه‌ى وێستگه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با كه‌مترین بڕى گازى سروشتى سه‌رف بكه‌ن له ناوخۆدا.
- كه‌رتى نه‌وت و گاز كاتێك شه‌فاف و مۆدێرنتر ده‌رئه‌كه‌وێت كه هاوشێوه‌ى ووڵاتانى كه‌نداو سێرڤه‌رى خۆى هه‌بێت و به دیجیتاڵى بكرێت.
- داخستنى ده‌یه‌ها پاڵێوگه‌ى نا-یاسایی كه نه‌خزمه‌ت به حكومه‌ت نه ته‌نانه‌ت به حیزبه‌كانیش ئه‌كات.
- كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان چه‌ندین گرفتى گه‌وره‌تریان دروستكردووه، له‌وانه: له ڕووى فه‌لسه‌فییه‌وه جیاوازى چینایه‌تیان له كۆمه‌ڵگه‌ى كوردیی دا دروست كردووه، بۆ نمونه: هه‌زاران ئه‌ندازیارو كارمه‌ندو ئۆپه‌ره‌یته‌ریان له ووڵاتانى ده‌ره‌وه دامه‌زراندوه له‌گه‌ڵ خۆیان، به‌ڵام به هه‌زاران ده‌رچووى زانكۆكانى كوردستان كه خۆیان خه‌ڵكى سنورى ناوچه‌و كێڵگه نه‌وتییه‌كانن یان دایان نامه‌زرێنن، یان به پاسه‌وان و شۆفێر كاریان پێ ئه‌كه‌ن!.
- كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان به گشتى تێچوویان زۆره، تێچووى ده‌رچونى تیمه‌كان و دابین كردنى خۆراك و سه‌كیۆرتى به میكانیزمێك نه‌هێڵدرێت. له‌مه‌ش سه‌یرتر ئه‌وه‌یه له هه‌موو جیهاندا ووڵاتى خانه‌خوێ كرێى هێڵى بۆڕى بۆ ده‌ره‌وه‌ى خاكى جوگرافى خۆى ئه‌دات، هه‌رێمى كوردستان كرێى هێڵى بۆڕى بۆ ناوخۆى خۆى ئه‌دات به كۆمپانیاى بیانى (ڕووس نه‌فت) وه‌ك نمونه.
- ده‌ستبه‌جێ پیاچوونه‌وه به پاره‌ى پرۆگرامه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان (CSR) بكرێت، كه كۆمپانیاكانى بوارى نه‌وت و گازى سروشتى به پێى گرێبه‌سته‌كان پێویسته ڕۆڵ ببینن له ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و چاككردنه‌وه‌ى ڕێگاو بان و پاراستنى ژینگه‌و كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌و نه‌خۆشخانه‌و...تادوایی له بودجه‌ى (CSR) به‌ڵام به‌شێكیان نه ئه‌مه‌یان كردووه، نه باج ئه‌ده‌ن، نه پاره‌ى پیترۆ-دۆلاریش ئه‌ده‌ن.
- ده‌یان به‌ڵێنده‌رى كورد كه هیچ ئاستێكى خوێنده‌وارییان نییه، ڕۆڵى مشه‌خۆرى و كۆمه‌ڵایه‌تى خراپ ئه‌گێڕن، به هاوبه‌شى له‌گه‌ڵ به‌رپرسانى ناوچه‌كه یاخود به‌رپرسانى ئه‌منى ده‌یان و سه‌دان ملیۆن دۆلار قازانجیان كردووه، هه‌ر ئه‌وانه له‌پشت ناڕه‌زایه‌تى خه‌ڵكه‌وه‌ن، كاتێك ئیشێكیان لێ وه‌رئه‌گیرێته‌وه به زه‌برى پاره خزم و كه‌س و خه‌ڵكى سنورى لادێكان هان ئه‌ده‌ن رێگه له تانكه‌ره‌كان بگرن و گرفت دروست بكه‌ن.
2-1. له ڕووى هه‌رێمــى و نێوده‌وڵه‌تییه‌وه
ئیداره‌ى بایدن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ته‌واو سه‌رقاڵه به جه‌نگى ڕووسیاو ئۆكرایناوه، هاوكات سووره له‌سه‌ر دوو خاڵى سه‌ره‌كى: یه‌كه‌میان، كه‌مكردنه‌وه‌ى پشت به‌ستنى عێراق به گازى ئێران بۆ به‌رهه‌مهێنانى كاره‌باو سوتاندن. هه‌روه‌ها یه‌كگرتوویی حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان و دروستكردنى یه‌ك ناوه‌ندى بڕیارى یه‌كگرتوو له نێوان یه‌كێتى و پارتى له چوارچێوه‌ى حكومه‌تى عێراق دا. هه‌روه‌ها نه‌وت و گاز نه‌كه‌وێته ده‌ست میلیشیاكان و به‌رده‌وامى به گه‌نده‌ڵى و كارى نا-جۆر بده‌ن. ئه‌مه‌ش به‌ته‌واوه‌تى خزمه‌تى هه‌رێمى كوردستان ئه‌كات.
په‌یوه‌ندییه هه‌رێمایه‌تییه‌كان، ئۆرده‌رێكى نوێیان هێناوه: ئاسایبونه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كانى توركیاو ئیمارات ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر كه‌رتى ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستان هه‌یه. هه‌ریه‌كه له‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌ش له‌گه‌ڵ ئیسرائیل په‌یوه‌ندییه‌كانیان ئاسایی كردۆته‌وه، توركیا خواستێكى زۆرى بۆ ووزه هه‌یه‌و، كۆمپانیاى موباده‌له پیترۆلیۆمى ئیماراتیش به بڕى (1) ملیار دۆلار (18%) پشكه‌كانى كێڵگه‌ى (تامار) ى ئیسرائیلى كڕیوه‌و، ئێستا ئیمارات به‌شیًكه له هاوپه‌یمانێتیه ستراتیجییه‌كه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست.
هه‌رێمى كوردستان، كاتێك ئه‌توانێت ببێته یاریكه‌رێكى سه‌رنجڕاكێش كه: بیركه‌ره‌وه‌ى به‌هێزى له بوارى ووزه‌دا هه‌بێت، ناوه‌ندى به‌هێز له ده‌ره‌وه‌ى خۆى بۆ لۆبى كردن بخاته سه‌رپێ و هاریكارییان بكات له وه‌رگرتنى فه‌ندو پاڵپشتى دا. هه‌روه‌ها ئه‌و خاڵانه‌ى سه‌ره‌وه جێ به جێ بكات.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
بۆ خوێندنەوەی ئەم لێکۆڵینەوەیە و داگرتنی بەشێوەی پی دی ئێف pdf کلیک لێرە بکە
"به‌هرۆز جه‌عفه‌ر: دامه‌زرێنه‌ر و سه‌رۆكى په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه‌یه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تی، دكتۆرا له په‌یوه‌ندییه ئابورییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان – زانكۆى قوبرصى نێوده‌وڵه‌تى".
بیبلۆگرافیا
Aqrawi, A.A.M., J.C. Goff, A.D. Horbury and F.N.
Sadooni 2010. The petroleum geology of Iraq. Scientifi c Press Ltd, Beaconsfi eld, UK,
424 p.
https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2021/04/28/seven-countries-account-for-two-thirds-of-global-gas-flaring
Mackertich, D, S & Samarrai, A, I (2015) History
of hydrocarbon exploration in the Kurdistan Region of Iraq. Gulf PetroLink,
Bahrain. p: 182
The World Bank (2021) Seven Countries Account for Two-Thirds of
Global Gas Flaring
Wahab, B (2022) The Death of Oil Federalism?
Implications of a New Iraqi Court Ruling. The Washington Institute for Near
East Policy.
بى بى سىbbc (2014) إقليم كردستان العراق: تسلسل زمني. للمزيد:
https://www.bbc.com/arabic/middleeast/2014/04/140424_kurdistan_chronology
دستور الإمارات العربية المتحدة (2021) دستور الإمارات
العربية المتحدة الصادر عام 1971 شاملا
تعديلاته لغاية عام 2009، مادة ٢٣.ص6
الحرة (2022) العراق..
قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات
السياسة: https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-
ثةيمانطةى
ميَديتريانة بؤ تويَذينةوةى هةريَمايةتى (2021) ثرؤسة نةوتييةكان لة هةريَمى
كوردستان: ليَكةوتةكان، ئاستةنطةكان، رِاسثاردةكان. بةهرؤز جةعفةر (www.mirs.co (
الجزيرة (٢٠٢٠) تبذير لموارد
العراق.. تعرف إلى ثاني أكبر دولة مبددة للغاز الطبيعي في العالم. احمد دباغ.
شريف محسن علي (2017) منتدى العراقي للنخب والكفاءات : نفط العراق .. التاريخ والمستقبل. نائب رئيس لجنة الصناعة والطاقة ، المنتدى
العراقي للنخب والكفاءات