حه‌سه‌ن مسته‌فا/ قوتابى دكتۆرا له فه‌لسه‌فه‌ى ده‌ستوور. زانكۆى سۆران/ فاكه‌ڵتيى ياسا و زانسته سياسييه‌كان. هاوەڵی پێشکەوتووی پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی
کلیک لێرە بکە بۆ داگرتنی لێکۆڵینەوەکە بە شێوەی PDF
ناساندنێکی گشتی
زياتر له سه‌د ساڵ به‌ر له ئه‌مڕۆ، سياسه‌تمه‌دار و ياساناسى ئه‌مريكى (چارلس ئيڤانز Charles Evans Hughes) و يازده‌هه‌مين سه‌رۆكى دادگه‌ى فيدراڵى ئه‌مريكا، له گوزارشتێكى به‌ناوبانگيدا له‌باره‌ى ڕۆڵ و ئه‌همييه‌تى دادگه‌ى ده‌ستوورى گووتوويه‌تى; "ئێمه له ژێر چه‌ترى ده‌ستووردا ده‌ژين، به‌ڵام ده‌ستوور ئه‌وه‌يه كه دادگه و دادوه‌ره‌كان بۆ ئازادييه‌كان و سه‌روه‌ت سامانمان بڕيارى لێده‌ده‌ن". وه‌ك بنه‌مايه‌كى گشتى و جێگير له ياساى ده‌ستووريدا، ئه‌ركى پارێزگاريكردن له شكۆمه‌ندى ده‌ستوور و پاراستن و گه‌ره‌نتيكردنى ماف و ئازادييه‌كان به دادگه‌ى ئه‌نجوومه‌نه‌كانى ده‌ستوورى ده‌سپێردرێن. ئه‌م پارێزگاريكردنه‌ش له‌رێگه‌ى پێداچوونه‌وه‌ى ده‌ستوورى (Constitutional Review) ى بۆ ئه‌و ياسايانه‌ى كه پێچه‌وانه‌ى ده‌ق و بنه‌ماكانى ده‌ستوورين، ئه‌م پرۆسه‌يه‌ش ڕێگه و شيوازى جياواز ئه‌نجام ده‌درێت، يان ئه‌وه‌ى ئه‌نجوومه‌نيكى ده‌ستووريى (Constitutional Council) به‌ر له ده‌رچوونى ياساكان پيداچوونه‌وه به ياساكان ده‌كات، ياخود له‌لايه‌ن دادگه و دامه‌زراوه‌يه‌كى دادوه‌رى (Constitutional Tribunal) دواى ده‌رچوونى ياساكه، پێداچوونه‌وه به ده‌ستووريبوونى ياساكان ده‌كرێت، زۆرجار ئەم سیستەمە به سیستەمێکی "ناوەندی Centralized" ياخود سیستەمی "ئەوروپی"يش گوزارشتى لێده‌كرێت، به‌و پێودانگه‌ى لەلایەن ياساناسى نەمسایی (هانس کێلسن Hans Kelsen) پێشنياركراو و لە وڵاتانی ئەوروپی وەک نەمسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا و ئیسپانیا و چه‌ند وڵاتێكى دى په‌يڕه‌وى لێده‌كرێت.
ئه‌گه‌رچى له دونياى مۆدێرندا سيسته‌مى دوانه‌يى و تێكه‌ڵاويش سه‌ريهه‌ڵداوه كه تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى هه‌ردووك سيسته‌مه‌كه له‌خۆ ده‌گرێت و به (Hybrid Constitutional Review) ناوه‌زه‌ند ده‌كرێت. گرنگيبوونى ئه‌م دادگه و دامه‌زراوه ده‌ستوورييه بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه ده‌ستوور وه‌ك ده‌قێكى زيندوو ڕۆڵى كارا بگێرێت له بونيادنانى حوكمڕانى ده‌ستوورى دا.
دادگە و ئەنجوومەنەكانی دەستووری، وێڕای ڕۆڵیان له پاراستنى ڕه‌وايه‌تى یاسایی و چاودێریكردنی دەستووریبوونی یاسا و رێنمایی و بڕیاڕەكان و پاراستنی ماف و ئازادییەكانی تاك، هاوكات رۆلێكی بەرچاویان هەیە لە پەرەپێدانی سیستەمی دیموكراسیی و چارەسەكردنی ناكۆكییە سیاسییەكان و بەدیهێنانی سەقامگیری سیاسی، چونكە دادوەری دەستووری لەكاتی ڕوانینی لە ناكۆكییە دەستوورییەكان، لە جەوهەردا دەڕوانێتە تێكستێكی سیاسی كە خراوەتە چوارچێوەیەكی یاسایی، بەو واتایەی، بەر لەوە دادوەر وەك تێكستێكی یاسایی سەیری دەستوور بكات، پێویست دەكات كە بانكگراوەندێكی قوڵی سیاسی لەبارەی فه‌لسه‌فه‌ى حوكمڕانیدا هەبێت، بە تایبەتی لەو ڕوانگەیەی، دەشێت دەستوور بنەما و پرەنسیپی ناڕوون لەخۆ بگرێت یاخود توانای خوێندنەوەی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و جڤاكی نەبێت، لە وەها دۆخێكیشدا، پێویست دەكات دادوەری دەستووری خاوەنی شارەزای و لێهاتوويه‌كی هونەری بێت بۆ تەفسیركردن و گونجاندانی دەقەكان لەگەڵ ڕووداو و پێشهاتەكان، ئەم هونەرەش، لە دیدی دەستوورناسانی سەردەم بە چه‌مكه‌كانى وه‌ك (The Judicialization of Politics) ، (The Judicialization of Mega-Politics) (دادوەری سیاسی political judiciary) ياخود دادگه‌ى سياسى وێناكراوە، بەو پێودانگەی سیاسیەت بريتييه له هونەری حوكمڕانیكردن و ڕۆڵى سياسى دادوه‌ريش له چاره‌سه‌ركردنى ناكۆكييه سياسييه‌كان به‌ده‌رده‌خات.
یه‌كه‌م: دادگه‌ى ده‌ستووريى و دادپه‌روه‌رى ده‌ستوورى
ئەگەر سەدەی هەژدەهه‌م، سه‌رده‌مى سیستەمی پەرلەمانی بوو بێت، ئەوا سەدەی بیست، سه‌رده‌مى دادپەروەریی دەستوورییە. ئه‌م تێگه‌يشتنه به قوڵى له هزرى له ده‌ستوورناس و پرۆفیسۆر ئیتاڵی (ماریۆ كاپیلێتی Mauro Cappelletti)، ئاماده‌يى هه‌يه، دادپه‌روه‌رى ده‌ستووريش له ديدى بيرمه‌ندى فه‌ڕه‌نسى (فرانسیس هامۆن Francis Hamon)، به‌نده بەو دامەزراوە ده‌ستوورييه‌ى كه به‌مه‌به‌ستى چارەسەرکردنی ناکۆکيى ده‌ستووريى یاخود شرۆڤه و لێکدانەوە بۆ ئه‌و دەق و تێكستانه‌ى بەهایەکی دەستووریان هەیە، پارێزگاريكردن له شكۆى دەستووريى پێ ده‌سپێردرێت.
لەم ڕوانگەيه‌وە، دادوەری دادگەی دەستووری، لەڕووی چاودێریكردنی دەستوورییەتی یاساكان و مومارەسەكردنی كاری دادوەری دەكەوێتەبەردەم چەندین ڕووداو واقیعی سیاسی، بەم شێوەیەش جەوهەری سیاسەتی دادوەری وا دەخوازێت كە دادوەر خوێندنەوەیەكی وردی بۆ تیۆرە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان هەبێت. ئەم جۆرە تێگەیشتنە، بە واتاى بەسیاسیبوونی دادگەی دەستووری (Politicizing the Supreme Court) نایەت كە بنەمایەكی گرنگی سەربەخۆیی و بێلایەنیی سيسته‌مى دادوه‌رييه، بەڵكوو به‌گه‌ڕخستنى ڕۆڵی دادگەی دەستوورييه لە ژیانی سیاسی دەوڵەتدا. بە واتایەكی تر، ملكەچبوونی دادگەی دەستووری بۆ ویست و ئیرادەی یەكێك لە دەسەڵاتە سیاسییەكان و ویست و ئامانجێكی بەرتەسكی پارتێكی سیاسی، جیاوازە لەگەڵ بەشداری كارای دادگەی دەستووری له بەرێوەبردنی دەوڵەت و هێنانەدی بەرژەوەندی جڤاك بە مەفهومی سیاسەتی گشتی. وەسیقەی دەستووری، سروشتێكی تایبەتی هه‌یە كە لە كۆی دەقەكانی دیكەی یاسایی جیادەكاتەوە، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات ڕۆڵى دادگه‌ى ده‌ستوورى له دادگه ئاساييه‌كانى ديكه جياواز بێت، چونكە دەقەكانی دەستووری لە جەوهەردا چارەی پسپۆرییەتی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت و وێنای سنووری دەسەڵاتەكانیان دەكێشێت، بەهۆی گشتگیری فرەیی پرەنسیپەكانی دەستووریی، دادوەر دەكەوێتەبەردەم تەفسیر و لێكدانەوەی فرە ڕەهەندەوە، بەمەش دەرگای تەفسیر و مومارەسەكردنی دەورێكی داهێنەرانە بەڕووی دادوەر دەكاتەوە كە كاریگەری لەسەر سیاسەتی گشتی دەوڵەتداری و گۆرەپانی سیاسی و ئابووری و جڤاكی هەبێت.
رۆڵى سياسيى دادوه‌رى ده‌ستووريى (دور السياسى للقضاء الدستورى)، له به‌رانبه‌ريدا كۆمه‌ڵێك چه‌مكى ديكه‌ى وه‌ك (Judicialization of politics) و (Judicialization of Mega-Politics) بۆ گوزارشت ده‌كرێت كه به واتاى گواستنه‌وه‌ى بڕیاردانی دادوەری و ڕێکارەکانی دادگا بۆ ناو گۆڕەپانى سیاسیى دێت ياخود پشتبەستن بە دادگه و دامه‌زراوه‌ى ده‌ستوورى و دادوەرەکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ 'مێگا-سیاسەت' و كێشه و ململانێ و مشتومڕە سیاسییەكان.
به واتايه‌كى تر، مەبەست لە ڕۆڵی سیاسی دادگه، كاركردنە هاوشێوەی دەسەڵاتە دەستوورییەكانی وەك یاسادانان و جێبەجێكردن، چونكە تەشریع و پڕۆسه‌ى ياساكارى لە بنەڕەتدا (سیاسەت)ە، بەرێوەبردنى حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكردن لە جەوهەردا (سیاسەت)ە، ئه‌م تێگه‌يشتنه هاوكۆكه له‌گه‌ڵ ديدى فه‌يله‌سووفى فه‌ڕه‌نسى (ميشێل فۆكۆ) كاتێك له‌باره‌ى پێگه‌ى سياسه‌ت له ژيانى مرۆڤى هاوچه‌رخدا ده‌ڵێت; (سياسه‌ت له ناو هه‌موو شتێكدايه) ، ياخود له دونياى مۆدێرندا (هه‌موو شتێك سياسه‌ته)، ئه‌م تێگه‌يشتنه ڕامانه له‌وه‌ى له هه‌ر شوێنێكدا په‌يوه‌ندى هێز و ده‌سه‌ڵات هه‌بێت، له‌وێدا سياسه‌ت به قوڵى ئاماده‌يى هه‌يه. دەسەڵاتی دادوەریش هاوشێوەی ئەم دەسەڵات دامه‌زراوه‌كانى ديكه‌ى ده‌ستوورى، چوارچێوەی كاركردنی فراوان دەبێت و لە چوارچێوەی چاودێری دادوەری ناوەستێت، بەڵكوو سیاسەتی داوەریكردن، ڕۆڵ دەبینێت لە فەزای گشتی و ڕه‌وايه‌تيدان به كرده‌ى سياسه‌ت و ڕۆڵ بينين له چاره‌كردنى قه‌يرانه‌كان و جێبه‌جێكردنى سياسه‌تى ده‌ستووريى (Constitutional Policy) له هێنانه‌دى هاوسه‌نگى له ده‌وڵه‌تى فره نه‌ته‌وه‌يى و فيدراليدا. بەو واتایەی دادگەی دەستووری، یاسا و دەستوور وەكو سیاسەتێك بەكاردێنێت بۆ هێنانەدی هاوسەنگی دەسەڵاتەكان و روونكردنەوەی ناڕوونییەكان و لادانی بەربەستەكانی ئازادی فەردی و دەستنیشانكردنی پێگەی یاساییان، رێگریكردن لە سەرپێچیی و زێدەرۆییەكانی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن لەسەر مافە بنەرەتییەكانی هاوڵاتیان.
كاتێك دادگەی دەستووری مومارەسەی پسپۆرییەتی (تەفسیركردنی) دەقەكانی دەستوور دەكات، ئەوا مومارەسەی ڕۆڵێكی سیاسی ئیجابی دەكات، چونكە ئەركەكەی لە ڕونكردنەوەو كەشفكردنی مانا و دەلەلاتی رێساكانی دەستووری كورت ناكرێتەوە، بەڵكوو ڕۆڵەكەی بۆ هینانەكایەی مانا و رێسا و پرەنسیپی نوێی دەستووری درێژ دەبێتەوە، ئەمەش لە پێناوی زاڵبوونی بەسەر كێشە و گۆڕانكاری، هەمواری دۆخه جێگیر و چەقبەستووه‌كان ، گونجان لەگەڵ گۆڕانە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانییەكان. به‌م ڕۆڵەشى، دەستوور وەكو دەقێكی زیندوو و گونجاو لەگەڵ زەمان و مەكانى جياواز خۆى وێنا ده‌كات.
بۆیە تێرمى (تەفسیر) وەك تێرمێكی یاسایی، بە مانا تەفسیری حەرفی نایەت، چونكە تەفیسری حەرفی بۆ دەقەكانی دەستوور هاوواتایە لەگەڵ وەرگێرانی دەق، تەفسیری ڕاستەقینە بە مانا هزرییەكەی، دەرخستنی ویست و نییەتی یاسادانەری دەستووریی و ئەو فەلسەفەیە كە خۆی لە پشت داڕشتنی دەقەكانەوە حەشارداوە، هەروەك چۆن زۆربەی داگە دەستوورییەكانی وڵاتانی پێشكەوتووەكانی، جەخت لەوە دەكەنەوە كە رۆڵی دادگەكانی فیدراڵی لە تەفسیركردنی دەقەكانی دەستوور بە تەنها ڕوونكردنەوەی ناڕونییەكانی دەقی دەستووری نییە، بەڵكوو لێوردبوونەوەیە فەلسەفەی دەستوور و هێنانەدی سەقامگیری. بۆیە دادگەی دەستووری بە تەنها دادگەیەكی جێبەجێكاری نییە، بەڵكوو دادگەیەكە بۆ هێنانەدی هاوسەنگی لە نێوان مەشروعییەتی دەستووری و گەرەنتی پابەندی دەسەڵاتەكانی دەستووری و پارێزگاریكردن سەقامگیری و پاراستنی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی دەوڵەت. كەواتە، پێویستە لەسەر دادوەری دادگەی دەستووری، لە چوارچێوەی سیستەمی سیاسی و ئابووری و جڤاكی، رۆڵی بەرچاو بگێرێت لە بەرەنگاربوونەوەی قەیرانە سیاسی و ئابوورییەكان، خوێندنەوەیەكی ورد و قوڵ بۆ كاردانەوەو دەرهاوێشتەكانی دوای حوكم و بڕیارەكانی بكات، چونكە هەر جۆرە بڕیارێكی لە گۆشەیەكی تیۆری تەسكەوە، قەیرانی سیاسی و ئابووری و جڤاكی قوڵتری لێدەكەوێتەوە، بە شێوەەش وەزیفەی دادگەی دەستووری لە پاراستنی هاوسەنگی مەشروعییەتی دەستووری و پاراستنی بەرژەوەندییەكان و سەقامگیری سیستەم و داڕشتنی سیاسەتی گشتی، دە گورێت بۆ هێناكایەی قەیرانی قوڵتری سیاسی و ئابووريی و جڤاكی.
دووه‌م: پاراديمه‌كانى ڕۆڵى سياسى دادگه و ئه‌نجوومه‌نه‌كانى ده‌ستووريى له ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى قه‌يرانه‌كاندا
به گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕووداوه مێژووييه‌كانى ده‌ستووريزمى جيهانى، چه‌ندين كه‌يسى ده‌رخستنى رۆڵى سياسى دادگه‌ى ده‌ستوورى له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى قه‌يرانه سياسى و ئابوورى و جڤاكييه‌كان ئاماده‌يان هه‌يه، له دياترين ئه‌و كه‌يسانه‌ش، گامبێته‌كه‌ى ژەنەڕاڵ و سياسه‌تمه‌دارى فه‌ڕه‌نسى (شارل ديگۆل De Gaulle’s gambit)ه له ساڵى كاتێك له ساڵى1962 سه‌باره‌ت به ريفراندۆمى هه‌موار و چاكسازى ده‌ستوورى به‌مه‌به‌ستى گۆڕانكارى له ميكانزمى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكى وڵات له شێوازى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆك به‌ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵێك نوخبه‌ى هه‌ڵبژێردراو (Electoral College of Elites) بۆ شێوازى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكى وڵات به‌رێگه‌ى هه‌ڵبژاردنى ڕاسته‌وخۆ له‌لايه‌ن گه‌له‌وه، ئه‌نجامدا. ئه‌گه‌رچى ئه‌م هه‌وڵه‌ى ديگۆل كه‌وته به‌رده‌م به‌رپه‌چدانه‌وه‌و دژايه‌تيكردن وه‌ك كوده‌تايه‌كى ده‌ستوورى وێناكرا، به‌ڵام دواجار به به‌له‌به‌رچاوگرتنى ڕووداو و بارودۆخى سياسى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى ئه‌وساى فه‌ره‌نسا، ئه‌نجوومه‌نى ده‌ستوورى گامبێته‌كه‌ى ديگۆلى به كوده‌تاى ده‌ستوورى هه‌ژمار نه‌كرد و وه‌ك هه‌ولێك بۆ پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و سه‌قامگيرى سياسى له قه‌ڵه‌مدا. لە كەیسە نوێیەكانی دەوری سیاسی دادگەی دەستووری لە چارەسەركردنی قەیرانە سیاسی و یاسایی و ئابوورییەكان، كه‌يسى دادگەی دەستووری ڤەنزویلايه، لە دۆسیەی ناكۆكی نێوان سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجوومەنی نیشتیمانی لەبارەی گرێبەستەكانی فرۆشتنی نەوتدا، دادگە بە مومارەسەكردنی رۆڵى سیاسیى لە پێناو بەرژەوەندییە باڵاكانی دەوڵەت له 29/3/2017 دەسەڵاتی فرۆشتنی نەوتى لەلایەن سەرۆكی وڵاتی بە ڕەواو دەستووری هەژمار كرد.
له دونياى ئه‌مڕۆشدا، رۆڵى سياسيى دادوه‌رى ده‌ستوورى له كه‌يس و كێشه ده‌ستوورييه‌كان، به‌شێوه‌يه‌كى به‌رچاو ڕووى له زيادى كردووه، له كه‌يسه‌كانى نوێ و سه‌رده‌مى سه‌باره‌ت به بابەتگەلێکى وه‌كو; دەرئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٠، هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی مەکسیک لە ساڵی ٢٠٠٦، شەڕی چیچان، کودەتای سەربازی بە سەرۆکایەتی پەروێز موشەڕەف لە پاکستان، پێگه‌ى ئەڵمانیا لە یەکێتی ئەوروپا، دووڕیانەکانی دادپەروەری چاکسازی لە ئەمریکای لاتین، ئەوروپای دوای کۆمۆنیستی، ئەفریقای باشووری دوای جياكارى و ڕه‌گه‌زپه‌رستى، سروشتی سێكيۆلاريومى سیستەمی سیاسی تورکیا، پێناسەی بنەڕەتی ئیسرائیل وەک "دەوڵەتی دیموکراتی جوولەکە"، یاخود داهاتووی سیاسی کیوبیک و فیدراليزمى کەنەدا: هەموو ئەمانە و چەندین "پارادايمى" و كەیسی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی شورای دەوڵەتی میصری لەلایەن دادگەی دەستووری باڵای میصری لە ساڵی 2013. دیکە و مشتومڕە سیاسییەکان لە سەرانسەری جیهاندا وەک پرسێکی دەستووری سه‌ير ده‌كرێن و دادگه‌ى ده‌ستوورى رۆڵى ناوبژيان تيادا ده‌گێرێت.
ئه‌م شێوه له تێگه‌يشتن له واقيعى سياسى و هه‌وڵدان بۆ هێنانه‌دى سه‌قامگيرى سياسى و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى قه‌يرانه‌كانى له حوكم و بڕياره‌كانى دادگه‌ى ده‌ستوورى ئه‌مريكا و ئيتاڵيا و چه‌ندين وڵاتێكى تر به‌دى ده‌كرێت، كه ده‌لاله‌ت له رۆڵى سياسى دادگه‌ى ده‌ستوورى ده‌كه‌ن. به پێچه‌وانه‌ى لايه‌نه ئيجابييه‌كانى رۆڵى سياسى دادگه‌ى ده‌ستوورى، زۆرجار كه‌وتنه ژێر كاريگه‌رى واقيعى سياسى كاردانه‌وه‌ى نێگه‌تيڤى لێده‌كه‌وێته‌وه، له‌بڕى ده‌ربازبوون له قه‌يرانه‌كان، برينى قه‌يرانه‌كان قوڵتر ده‌بنه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ى له به‌شێك له حوكم و بڕياره‌كانى دادگه‌ى فيدرالى عێراقى به‌ده‌ر ده‌كه‌وێت، له‌وانه‌ش بڕيارى ژماره (25/فيدراڵى/2010)ى تايبه‌ت به مادده‌ى (76)ى ده‌ستوور سه‌باره‌ت به (مفهوم الكتلة النيابية الاكثر عددا)، هه‌روه‌ها بڕيارى ژماره (88/فيدراڵى/2010)ى تايبه‌ت به ده‌سته سه‌ربه‌خۆكان (الهيئات المستقلة) وه‌ك هه‌وڵێكى ده‌ستوورشكێنى و سه‌رپێچيكردنى پره‌نسيپى جياكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان و به سياسيكردنى دامه‌زراوه‌كانى ده‌ستووريى، ئه‌م هه‌وڵانه‌ى دادگه نه‌ك هه‌ر به رۆڵى سياسى له پێناو به‌رژه‌وه‌ندى و سه‌قامگيرى هه‌ژمار ناكرێن، به‌ڵكوو هه‌وڵێكن بۆ قوڵكردنه‌وه‌ى كێشه و قه‌يران و ناسه‌قامگيرى سياسى.
سێهه‌م: دادگاى فيدراڵى عێراق له نێوان چه‌مكى رۆڵى سياسى (The Judicialization of Politics) و به سياسيبوون (Judicial Politicization) دا
يه‌كێك له‌و بڕيارانه‌ى دادگه‌ى باڵاى فيدڕالى عێراق كه بووبه جێگه‌ى مشتومڕ و دابه‌شكردنى گۆڕه‌پانى سياسى عێراق بۆ دوو به‌ره‌و ئاراسته‌ى جياواز له‌ڕووى ده‌ستووريبوون ناده‌ستووريبوون، به ئايدۆۆژيابوون و كه‌تنه ژێر بارو داكه‌وته‌ى سياسيى و شه‌رعيه‌تى ده‌ستوورى، بڕيارى ژماى (170/فيدرالى/2022) دادگه‌كه بوو كه له رێكه‌وتى 25/1/2023 سه‌باره‌ت به ناده‌ستووريبوونى بڕياره‌كانى ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له ساڵانى 2021 و 2022 په‌يوه‌ندار به پێدانی 200 ملیار دینار مانگانه به‌هه‌رێمى كوردستان وه‌ك پێشینه (سلفە) (قرارات تحويل الأموال) بۆ مه‌به‌ستی پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران.
بڕيارهكهى دادگه فيدرالى عێراق، له‌لايه‌ن به‌شێك له ڕه‌وته سياسييه‌كانى عێراق وه‌ك ڕۆڵ و هه‌نگاوێكى ديكه‌ى دادگه بۆ پاراستنى ماڵى گشتى وێنا كرا، هاوشێوەی بڕیاری ژمارە (31/اتحادیة/امر ولائی/2022) لە ڕێكه‌وتى 17/10/2022 كه تایبەت بوو به ڕاگرتنی خەرجییەكانی تایبەتكراو بۆ نووسینگەی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران پاڵپشت به ماددەی بڕگەی یەكەمی (27)ی دەستووری عێراقی 2005. له ديدى ئه‌م ئاراسته‌يه، بڕيارهكهى دادگه ده‌ستوورييه، چونكه بڕياره‌كانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زيران به‌بێ پاڵپشتى و سه‌نه‌دى ياسايى ده‌ركراون، بۆيه‌شه بڕياره‌كان ملكه‌چ ده‌بن بۆ چاودێرى دادوه‌رى و پێويست ده‌كات دادگه رۆڵ ببينێت له پاراستنى ماڵ و سامانى گشتيى له دژى ئه‌و بڕيارانه‌ى كه به‌ده‌ر له مادده‌ى (11)ى ياساى بوودجه ساڵى 2021 ده‌ركراون.
به‌ڵام به خوێندنه‌وه‌و وردبوونه‌وه له ناوه‌ڕۆكى ئه‌م بڕياره‌ى دادگه، له چوارچێوه‌ى ته‌رازووى ياسايى و فه‌لسه‌فه‌ى دادگه‌رى و تيۆرى "مێگا-سیاسەت" Judicialization Of Mega-Politics، بڕيارى دادگه تێگه‌يشتن و سه‌رنجى جياواز هه‌ڵده‌گرێت كه ده‌توانين له‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه‌دا كورتيان بكه‌ينه‌وه:
3. 1. پاساوه ياساييه‌كانى ناده‌ستووريبوونى بڕيارى دادگه‌ى فيدراڵى
له ديدى به‌شێك له شاره‌زايانى ياسايى و ده‌ستووريى، بڕيارى دادگه ناده‌ستوورييه و سه‌‌رپێچييه له مه‌رجى به‌رژه‌وه‌ندى (شرط المصلحة) وه‌كو مه‌رجێكى شێوه‌يى بۆ تۆماركردن و جولاندنى داواى ده‌ستوورى له‌به‌رده‌م دادگاى فيدراڵى عێراقى، چونكه بە گوێرەی مادده‌ى (4) له ياساى دادگه‌ى باڵاى فيدرالى ژماره (30) ساڵى 2005ى هه‌موار كراو و ماددەی (25) و ئەو مەرجانەی كە لە ماددەی (20)ی یاسای په‌يڕه‌وى ناوه‌خۆى دادگەی فیدراڵی ژمارە (1)ی ساڵی 2020 بەتایبەتی بڕگەی یەكەم كە تیادا هاتووە: پێویستە لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتایی دەرچوونی حوكمی دادگا، داواكار بەرژەوەندییەكی هەنوكەیی (حالة) و ڕاستەوخۆ (مباشرة) و كاریگەر لەسەر پێگەی یاسایی و دارایی و كۆمەڵایەتیی خۆی هەبێت. بەڵام وەرگرتنی ئەم داوایە و دادبینیكردن تیايدا، پێچەوانەی خودی مەرجە رێككارییەكانی دادگەی باڵای فیدرالييه كە لە پەیڕەوی ناوخۆیی دادگەدا ده‌قى له‌سه‌ر هاتووه، به‌وه‌ى بڕیاریداوە بە پوچەڵكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی وەزیران بەناردنی شایستەی دارایی لەسەر هەژماری بوودجەی گشتی ساڵەكانی 2021-2022 بۆ مەبەستی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانى هه‌رێمى كوردستان، چونكە ئەم داوایەى ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، مەرجەكانی بەرژەوەندی (شرط المصلحة) لەڕووی هەنووكەیی و ڕاستەوخۆ و كاریگەری لەسەری لەسەر پێگەی یاسایی ياخود دارایی یاخود كۆمەڵایەتی نایگرێتەوە، هه‌روه‌ك چۆن له چه‌ندين كه‌يس و داوا ديكه‌ى ياسايى، خودى دادگه‌ى داوا ياسايى له‌م شێوه‌ى ڕه‌تكردۆته‌وه به‌هۆى نه‌بوونى مه‌رجى به‌رژه‌وه‌ندى.
هه‌روه‌ها دادگەی باڵای فیدرالی لەڕووی یاساییەوە سەرپێچیەكی تری یاسا و پەیڕەوی ناوەخۆی دادگەكە كردووە كاتێك تانەی داوالێكراو (نوێنەری یاسایی ئەنجوومەنی وەزیران)ی تایبەت بە نەبوونی مەرجی بەرژەوەندی لە داوای داواكار (المدعی)ی پشتگوێخستووە، تەنانەت دادگە لەم بڕیارە دوورو درێژەیدا ئاماژەی بە هۆكاری بڕیارەكە (اسباب قرار) نەكردووەو ئەوەی نەسەلماندووە كە چ پەیوەندییەك لە نێوان مەرجی بەرژەوەندی و داواى داواكاردا (المدعى) هەیە بۆ تۆماركردنی ئەم جۆره داواييه. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە دادگە بە ئەنقەست و هەبوونی زانیاری و زانین، خۆی لەم مەرجە دزیوەتەوە. هه‌روه‌ها له‌ڕوانگه‌يه‌كى ديكه‌وه، ئاراسته‌ى دادگه له ده‌ركردنى بڕيارهكهى له‌ڕووى مه‌رجى هه‌ڤريكيه‌وه (الخصومه) ئه‌شكالييه‌تى ياسايى له‌خۆ ده‌گرێت، چونكه ئه‌گه‌رچى بڕياره‌كان له‌لايه‌ن ئه‌نجوومه‌نى وه‌زيرانى عێراقييه‌وه ده‌رچوێنراون، به‌ڵام زه‌ره‌رمه‌ند له‌م داوا ياساييه خودى هه‌رێمى كوردستانه، بۆيه له‌ڕووى مه‌رجى خصومه، بانگه‌شه‌ى ناته‌واوييه‌تى ئه‌م مه‌رجه له داواكه‌دا به‌ڕوونى ده‌رده‌كه‌وێت.
3. 2. پاساوى سياسى و رۆڵى سياسى دادگه‌ى فيدرالى
ئه‌گه‌چى به‌شێك له شاره‌زايانى ياسايى نكۆڵى له تيۆرى (رۆڵى سياسى دادوه‌رى ده‌ستوورى) ده‌كه‌ن، به‌و پێودانگه‌ى ئه‌م رۆڵه كاريگه‌رى نه‌رێنى له‌سه‌ر چاودێرى دادوه‌ريى جێديلێت، لێ بەشێكی ديكه‌ى ده‌ستوورناسانی سەردەم له‌و بڕوايه‌دان، تیۆری نۆرماتیڤی "ڕۆڵی سیاسی دادگەی دەستووری" لەو كاتە جێگای بایەخە و ڕەوایەتی دەستووری دەبێت، كاتێك ڕەهاگەرایی پەرلەمان و سەرهەڵدانی دەستگەری و كوتلەكاری لە نێو دەسەڵاتی یاساداناندا رێگر ده‌بێت له دەرچواندنی یاسايه‌كى پێويست بۆ گونجان و چارەسەركردنی قەیرانه سياسى و ئابوورى و كۆمه‌لايه‌تييه‌كان.
رۆڵى سياسيى دادوه‌رى دادگه‌ى ده‌ستوورى كه پێشى ده‌گوترێت بە دادوەرییکردنی سیاسەت (The Judicialization of Politics) یەکێکە لە دیاردە هەرە گرنگەکانی حوكمدارى کۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەک لە سەرانسەری جیهاندا، ئه‌م ميتۆده پشت بە دادگه باڵاكانى نيشتيمانى و ئامرازە دادوەرییەکان ده‌به‌ستێت بۆ چارەسەرکردنی کێشە مۆڕاڵييه بنچينه‌ييه‌كان، پرسه‌كانى سیاسەتی گشتی و ململانێ و مشتومڕە سیاسییەکان.
ئەگەر بریارەكانی ئەنجوومەنی وەزیران لەڕووی ناردنی شایستەی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان سەنەدی یاساییان نەبێت، ئەوا سروشتی ناكۆكییەكە هەوڵێكی سياسى بوو بۆ گەیشتنە رێكەوتن و شكاندن به‌سته‌ڵكى سياسى، به‌م جۆره‌ش رۆڵبینینی سیاسییانەی دادگەى ده‌ستوورى ئەگەرێكی دیكەی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان دەبوو، بەتایبەتی لەوڕووەی كە ئەم رێكەوتنى نێوان حكومه‌تى مه‌ركه‌زى و هه‌رێم ئەساسێك بوو بۆ پێكهێنانی حكومەت و كرانه‌وه به‌ڕووى ڕێكه‌وتن و لێكتێگه‌يشتنى ديكه‌ى سياسى، بۆيه ده‌كرا پرۆگرامی وزاری (المناهج الوزاری) وەك دیكۆمێنتێكی یاسایی باڵاتر لە یاسا و نزمتر لە دەستوور وێنا كرابا (اعلى من القانون واقل من الدستور)، بەتایبەتی لەم ڕووەی كە لە دەقی بەندی (23)ی پەراوی رێكەوتنە وزرییەكەدا هاتبوو: ئەم بەڵگەنامە مۆركراوە بە پاڵپشتی هێزە سیاسییەكان حكومەتی فیدرالی و حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕادەسپێرن بۆ گفتوگۆ و دیالۆگ دەربارەی مەلەفەكانی نەوت و بوودجە تاوەكو تەواوبوونى یاسای نەوت و گاز بەگوێرەی دەستوور لە ماوەی شەش مانگ.
3 .3. بۆچی ئەم جۆرة ناكۆكییە پێویستی بە رۆڵی سیاسی دادگەی دەستوورییە؟
ناكۆكی دارایی هەرێم و بەغداد یەكێكە لە دۆسییە سیاسییە ئالۆزەكان و كەیسێكی تەواو سیاسییە بە ئیمتیاز وەك لەوەی دارایی و ئابووری بێ، چونكە ئەم پرسە لە دەستوور و یاسادا بەشێوەیەكی ئاڵۆز و ناڕوون ڕێكخراوەو لەروێكی دیكەوە خودی سیستەمی فیدرالی و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان گرفتێكی دیكەی سیاسی دەستوورییە، هەر یەكە لە دۆسییە و مەلەفەكانی دارایی و نەوت ملكەچ دەبن بۆ تەوافق و ڕێكەوتنی سیاسی، بەمەش باشترین بژاردە خوێندندنەوەو تێگەیشتنی سیاسییانەی دادگەی دەستوورییە بۆ سروشتی ئەم پرس و ناكۆكیانە. ئەم شیوازە لەكاردنی دادگەی لە ئەمریكا ئامادەی هەیە، كاتێك پرسێكی لەم شێوەیە دەخرێتە بەردەم دادگای باڵای فیدرالی ئەمریكا، لە حاڵەتی نەبوونی دەقێكی دەستوری ڕوون یاخود ده‌قێكى گومانوی و زياتر له ته‌فسيرێك، ئەوا دادگا بە رۆڵی سیاسیبیانەی، رێكەوتن و سازان و تێگەیشتنی سیاسی دەكاتە سەرچاوە، مادام سروشتی ناكۆكییە سیاسسیە نەوەك یاسایی و دەستووری.
ده‌ره‌نجام
لە چەند دەیەی ڕابردوودا، كەڤەركردنی سیاسەت بە بەرگی یاسایی و پێدانی ڕەوایەتی دادوەريى، گۆڕانێكی چلۆنایەتی لە گواستنەوەی قووڵی دەسەڵاتی نوێنەرایەتی بۆ دەستە و دامەزراوەی دادوەری بەدیدەكرێت. یەكێك لە دەرەنجامەكانی ئاراستەكردنی كەیسە سیاسییەكان بۆ دادگاكان و دەستەی دادوەری رۆڵبینینە لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی، دادپەروەری چاكسارییەكان، پرۆسكانی هەڵبژاردن و دەرەنجامەكانی، شەرعییەتی رژێم تا دەگاتە سیاسەتی دەستووريی لە حکومەتی فرە ئاست و فره‌نه‌ته‌وه‌ييدا و هونەری ڕاگرتنی هاوسەنگی و بیناكردنەوەی دەوڵەت. بۆ ئەوەی دەستوور ڕه‌نگدانه‌وه‌ى فه‌لسه‌فه‌ى حوكمڕانيى بێت، پێویست دەكات دادگەی دەستووری رۆڵێكی سیاسییانە "وەك هونەری حوكمرانی" بگێرێت، ئه‌مه‌ش له پێناو بۆ هێنانەدی هاوسەنگی لە نێوان مەشروعییەتی دەستووری و پێویستی پارێزگاری لە سەقامگیری كۆمەڵگە و ڕوبەڕووبونەوەی قەیرانەكان و جێبه‌جێكردنى رۆحى ده‌ستوور، چونكە له بنه‌ڕه‌تدا، دەستوور هیچ نییە جگە لە ڕەنگدانەوەی حەقیقەتی فیكری باڵای كۆمەڵگە و بارودۆخە سیاسی و ئابووری و كۆمەلایەتييه‌كانى. ئه‌م ڕۆڵه سياسيه‌ى دادگه‌ى ده‌ستوورى، له‌لايه‌ن ياساناسانى سه‌رده‌م وه‌ك هه‌وڵێكى ئيجابى بۆ گۆڕينى رۆڵى كلاسيكى دادگه بۆ رۆڵى مۆدێرنى ئيجابى وێنا ده‌كرێت كه وا ده‌كات دادگه‌ى ده‌ستوورى هاوشانى ده‌سه‌ڵاته‌كانى ياسادانان و جێبه‌جێكردن رۆڵى به‌رچاو له سياسه‌تى به‌رێوه‌بردنى گشتى ده‌وڵه‌ت ببينێت. بۆ ئەم مەبەستەش، پێویست دەكات هه‌وشان له‌گه‌ڵ فه‌زاى سه‌ربه‌خۆى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌ريى، هاوكات دادوەرانی دادگەی دەستووری نەك هەر وه‌ك دادوەرانی ئاسایی بن، بەڵكوو وەك كاراكتەرێكی كاریگەر، خاوەنی مەعریفە و تێگەیشتنی باڵا و شارەزای لقەكانی دیكەی مەعریفی بن، تایبەتی فەلسەفەی دەستوور و تيۆره‌كانى هزری سیاسی له كۆنه‌وه تاوه‌كو مۆدێرن و پۆست مۆدێرن.
کلیک لێرە بکە pdf
سه‌رچاوه‌كان:
- Hirschl, Ran, 'The Judicialization of Politics', in Robert Goodin (ed.), The Oxford Handbook of Political Science” (2011; online edn, Oxford Academic, 5 Sept. 2013.
- Leahy, James E. (1989) "The Constitution Is What the Judges Say It Is," North Dakota Law Review: Vol. 65: No. 3, Article 5.
- Andrew Harding, (2017) “The Fundamentals of Constitutional Courts”, International IDEA publications.
- Jean-Philippe Derosier, “The French People’s Role in Amending the Constitution”, The Foundations and Traditions of Constitutional Amendment.
- Jasdeep Randhawa, (2011) “Understanding Judicialization of Mega-Politics: The Basic Structure Doctrine and Minimum Core” Jus politicum - n°6.
- Bastawisy, A. K. (2022).” The Judicialization of Mega-Politics in Egypt’s Administrative Courts: Insight into The Rulings of the Egyptian State Council (2000-2020)” [Master's Thesis, the American University in Cairo]. AUC Knowledge Fountain.
- Benz, Arthur, Constitutional Policy in Multilevel Government: The Art of Keeping the Balance, Transformations In Governance (Oxford, 2016; online edn, Oxford Academic, 22 Sept. 2016).
7- د. جميلة الشربجي، (2022)، "الدور السياسي للقضاء الدستوري "دراسة تأصيلية- تطبيقية". مجلة جامعة دمشق للعلوم القانونية, 2(2).
8- د.حسين أحمد مقداد، (2018)، " النظرية المعيارية في الدور السياسي للقاضي الدستوري"، مجلة الحقوق للبحوث القانونينة والاقتصادية، المقالة 13، المجلد 2.2018، العدد 2.
9- قرار المحكمة الاتحادية العليا 170/ اتحادية / 2022 في 25/1/2013.