ڕووداوه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، به‌ره‌و سیسته‌مێكى تازه‌ى هه‌رێمى و جیهانى هه‌نگاو ئه‌نێن، ته‌نها سێ مانگى كۆتایی ساڵى (2017) و سه‌ره‌تاى ساڵى (2018) بریتى بوون له‌: قه‌یرانى كه‌نداو، پرسى ڕیفۆڕم له‌ناوخۆى سعودییه‌ به‌ پاڵپشتى ئیداره‌ى ترامپ، هه‌ره‌سهێنانى ڕاگه‌یاندنى ده‌وڵه‌تى كوردى له‌ باكورى عێراق، ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ى سه‌رۆكوه‌زیرانى لوبنان "سه‌عد حه‌ریرى"، كوشتنى سه‌رۆكى پێشوترى یه‌مه‌ن " عه‌لى عه‌بدوڵا ساڵه‌ح"، په‌یوه‌ندیی گه‌رموگوڕى ڕوسیا- توركیا، ئێران- توركیا، ڕاگه‌یاندنى كۆتایی هاتنى شه‌ڕى داعش له‌ عێراق، هاوپه‌یمانى نوێى ئیسرائیل- سعودییه‌- ئیمارات، بڕیارى گواستنه‌وه‌ى نوێنه‌رایه‌تى ئه‌مریكا له‌ (ته‌لئه‌بیب) ه‌وه‌ بۆ (قودس/ئۆَرشه‌لیم). ئینجا ڕاگه‌یاندنى ستراتیژى نوێى ئاسایشى نیشتیمانى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مریكا، له‌كۆتاییشدا ناڕه‌زایی و هه‌ڵكشانى خۆپیشاندانه‌كان له‌ناوخۆى ئێران و هه‌ڕه‌شه‌كانى ئیداره‌ى ئه‌مریكا بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ڕێككه‌وتننامه‌ى ئه‌تۆمى نێوان ئێران كۆمه‌ڵه‌ى (5+1).

 له‌ دواى ڕێككه‌وتننامه‌ى سایكس پیكۆ (1916) و به‌ڵێنى به‌لفۆڕ (1917) كه‌ دواى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م دروستبونى چه‌ند ده‌وڵه‌تێكى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست لێكه‌وته‌وه‌و، هاوكات پێكهاته‌ى دروستبونى ده‌وڵه‌تى له‌ دواى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى له‌سه‌ر بونیادنرا، ئه‌م پێكهاتن و فۆڕمه‌ڵه‌ بونه‌ى ده‌وڵه‌ت له‌ خۆرهه‌ڵات له‌لایه‌ك لاسه‌نگى ئیتنى و دابه‌شكردنى خاكى له‌سه‌ر ماف و خواستى ئه‌وانى تر به‌رجه‌سته‌كرد، له‌لایه‌كیش به‌رژه‌وه‌ندى و ده‌ستوه‌ردانى ده‌ره‌كى و به‌ڕێوه‌بردنى ڕۆژهه‌ڵاتى له‌لایه‌ن كۆڵۆنیالیزم و ڕۆژئاواوه‌ كرده‌ سه‌ره‌تایه‌كى ترسناك.

 سه‌ت ساڵ تێ ئه‌په‌ڕێت به‌سه‌ر مێژووى هاوچه‌رخى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا، هێشتا ئاسایش و سه‌قامگیریی تیادا نییه‌. هه‌موو ئه‌و ڕووداو و گۆڕانكارییانه‌ى له‌ناوچه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و باكورى ئه‌فریكا له‌ كۆتایی (2017) و سه‌ره‌تاى (2018) ه‌دا ڕووئه‌ده‌ن، دیارده‌ى ئاسایى نیین له‌ ئاسایشى هه‌رێمایه‌تى دا، بریتین له‌ سه‌ره‌تایه‌ك بۆ وێناكردنه‌وه‌ى ناوچه‌كه‌ و، سیسته‌مێكى تازه‌ى جیهانى و هه‌رێمى، به‌ڵام ئایا سیسته‌مى هه‌رێمى و جیهانى نوێ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا چۆن ئه‌بێت؟. ئه‌م په‌یپه‌ره‌ له‌ ئینستیتیوتى مێدیتریانه‌ بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى بڵاوئه‌بێته‌وه‌، وێنه‌ى هه‌وڵێكى ئاكادیمى ستانداره‌ بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو یه‌كه‌كانى ئه‌م ناوچه‌یه‌ خۆیانى تیا ببیننه‌وه‌.

وێستگه‌ى یه‌كه‌م: هاوپەیمانێتى نێوان سعودیە و ئیسرائیل

له‌ (ئایارى 2017) دا دۆناڵد ترامب سه‌رۆكى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مریكا یه‌كه‌مین سه‌ردانى له‌ ماوه‌ى سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌ى بۆ سعودیه‌ به‌ سه‌ركه‌وتوویی ئه‌نجامدا، زۆربه‌ى چاودێرانى په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئاماژه‌كانى ئه‌م سه‌ردانه‌یان بۆ ئه‌وه‌ گه‌ڕانده‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كانى ئیسرائیل و سعودییه‌ وه‌ك دوو یه‌كه‌ى هه‌رێمى پته‌و بكات، ترامپ له‌ دواى ته‌واوبونى سه‌ردانه‌كه‌ى بۆ سعودییه‌ گه‌یشته‌ ئیسرائیل، تا زۆر پرسى گرنگ هه‌یه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست ئه‌م دووانه‌ پێكه‌وه‌ داخى بكه‌ن، له‌وانه‌: به‌ر گرتن به‌ لێشاو و هه‌ژموونى شیعه‌گه‌رایی و هه‌ژموونى ئێران، ده‌ستوه‌ردانى ئێران له‌: عێراق، سوریا، لوبنان، فه‌له‌ستین، یه‌مه‌ن، هه‌ڕه‌شه‌ دروستكردن بۆ سه‌ر ئاسایشى كه‌نداوى عه‌ره‌بى.  ڕاى چاودێران له‌ كۆتاییدا سه‌ركه‌وتوو بوو له‌وه‌ى هاوپه‌یمانێتیه‌ك له‌ نێوان ئیسرائیل و سعودییه‌ له‌ نهێنیه‌وه‌ ببێته‌ فاكت و تێزێكى ئاشكرا:

ü     كۆى ڕووداوه‌كانى كۆتایی له‌  (2017) دا، ده‌ریانخست كه‌ ته‌نانه‌ت له‌ نێوان ڕیاز و ته‌لئه‌بیب دا هاریكارى سه‌ربازیش بوونى هه‌یه‌. مایک پۆمپیو (Mike Pompeo) بەڕێوەبەرى CIA لە سەرەتاى دیسەمبەرى (2017) ه‌دا ئه‌وه‌ى ڕوون كرده‌وه‌ كه‌: سعودیە بەشێوەیەکى راستەوخۆ کاردەکات لەگەڵ ئیسرائیل و دەوڵەتانى دیکەى سوننە مەزهەب لە جەنگى دژى داعشدا. جارێكى ڕۆژنامه‌ى جۆرشه‌لیم پۆست له‌زارى "پۆمبیۆ" ه‌وه‌ له‌ (7ى دیسه‌مبه‌رى 2017) له‌ ڕاپۆرتێكدا ئه‌نوسێت: سعودییه‌و ئیسرائیل پێكه‌وه‌ كارئه‌كه‌ن. له‌  هەروەها پێشتریش وەزیرى ووزەى ئیسرائیلى یوڤال ستێنتز (Yuval Steinitz) لە چاوپێکەوتنێکى رادیۆییدا ئەوەى راگەیاند کە چەندین کۆنتاکت لەگەڵ سعودیەدا بوونى هەیە، بەڵام لەسەر داواى ریاز شاردراونەتەوە[1].

ü     لە ئۆکتۆبەرى (2017) ه‌دا هەردوو سەرۆکى دەزگاى هەواڵگرى پێشووى ئیسرائیل و سعودیە چاویان بە یەک کەوتووه بە مەبەستى ئاڵۆگۆڕى بیر و بۆچونەکانیان سەبارەت بە سیاسەتى ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا لە ناوچەکەدا. هەروەها سەرۆکى پێشووى دەزگاى هەواڵگرى شازادە تورکى ئەلفەیسەڵ لەگەڵ سەرۆکى پێشوى مۆساددا ئیفرایم هالڤى (Efraim Halevy) وتەیەکیان پێشکەش کردووە و تەنانەت ئامادەش بووە لەگەڵ هاوتا ئیسرائیلیەکەیدا بەشداربێت لە سیمپۆزیۆمێك دا  لە سەنتەرى کۆمیونیتى جولەکەکان لە نیو یۆرک.

هەردوولا درکیان بە فراوانخوازى و مەترسیەکانى ئێران وەک دەوڵەتێکى شیعە مەزهەب کردووە بۆ سەر هه‌ژموونى سیاسیی بەرژەوەندییە ئابوریەکانیان، تەنانەت لە چاوپێکەوتنێکى سەرۆک ئەرکانى ئیسرائیلى گادى ئیزنکوت (Gadi Eizenkot) لەگەڵ رۆژنامەى ئیلافى سعودیدا ئاماژە بەوە دەکات کە ئیسرائیل ئامادەیە زانیاریە هەواڵگریەکان سەبارەت بە ئێران لەگەڵ سعودیەدا هاوبەشى پێ بکات، ئیزنكۆت ئه‌ڵێ "ئێمە ئامادەى ئاڵووێرى ئەزمونەکان و زانیاریە هەوڵگریەکانین لەگەڵ سعودیە و دەوڵەتە میانڕەوە عەرەبیەکانى دیکە بە مەبەستى رووبەڕووبونەوەى ئێران".

 خۆ ئاماده‌كردنى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مریكاو، سازدان و كۆنێكت كردنى هاوپه‌یمانێتیه‌كانى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست بابه‌تێكى وورده‌و مه‌ترسییه‌كه‌ش به‌ واقیعی ئه‌بینن، چونكه‌  پلانى ئێرانیەکان بریتیە لە کۆنتڕۆلکردنى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە رێگەى دوو هیلالى شیعیەوە:

یەکەمیان، لە ئێرانەوە بە ناو عێراقدا تێدەپەڕێت بۆ سوریا و لوینان.

 دووەمیش، بە نیوە دورگەى عەرەبیدا تێدەپەڕێت لە بەحرەینەوە بۆ یەمەن و دەریاى سور ئەوەش لە رێگەى حیزب و میلیشیاکانەوە کە بەشێوەیەکى راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لە لایەن ئێرانەوە پاڵپشتیدەکرێن وەک میلیشیا شیعەکانى عێراق، حزب الله ى لوبنان، و حوسیەکانى یەمەن و گروپە شیعیەکانى دیکەى دەوڵەتانى نیوە دورگەى عەرەبى.