نووسینی: کارۆخ خۆشناو و د. سەردار عەزیز

لە مێژووی نوێدا هیچ زلهێزێکی جیهانی نەبووە نەهاتبێتە کوردستان، هەر یەکێک لەم زلهێزانە لە رووسەکانەوە بگرە کە بەڕای(ئانا برۆڤیشسکایا*1) کۆنترین پەیوەندییان هەیە لەگەڵ کورددا، هەتا چینییەکانی ئەمڕۆ بە شێوازی جیاواز کاریگەرییان لەسەر کوردستان جێهێشتووە. هەڵکشانی چین، یەکێکە لە رووداوە هەرە گەورەکانی مرۆڤایەتی، ئەم وڵاتە کە ئەمڕۆ بەرەو ئەوە هەڵدەکشێت ببێت بە زلهێزێکی جەمسەریی لە دونیادا، لە چەندین ئاستدا کاریگەری لەسەر سیاسەتی جیهانی و هەرێمایەتی و ناوخۆیی دەبێت.
 
لێرەدا بە پوختی(لە روانگەی کوردستانەوە) ئەو رەهەندانە بەرچاو دەخەین کە بۆچی چین گرنگە؟
 یەکەم: هەڵکشانی چین کۆتایی بە سەردەمێک دەهێنێت کە بە سەردەمی تاک جەمسەری ناسراو بوو لە دونیادا، ئەم مۆدێلی تاک جەمسەرییە کە ئەمریکا سەرکردایەتیی دەکرد، لە میانەیدا کۆمەڵێک پڕۆژە و گۆڕانکاری و وەرچەرخان لە دونیادا روویدا، پڕۆژە گەورەکانی وەک بە دیموکراسیکردنی ئەوانی دیکە، داننان بە مافی کەمینەکان و مافەکانی مرۆڤ، گەشەی زانستی و ئابووری، پڕۆژەی گشتی بوون و کاریگەرییان لەسەر کوردستانیش هەبوو، بەڵام لە هەمانکاتدا کۆمەڵێک رووداوی گەورە لە میانەیاندا روویاندا کە کاریگەریی وەرچەرخێنەریان لەسەر پرسی کورد هەبوو، وەک شەڕی کوێت، رووخانی سەدام، هاتنی ئەمریکا بۆ عێراق؛ لەم ماوەیەدا ئەمریکا هەوڵیدا کە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بگۆڕێت. دەکرێت هاتنی سەربازیی چڕی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و گۆڕینی رژێمی سەدام، بە یەکەم شەڕی سەپاندنی هەژموونی تاکجەمسەری لە قەڵەم بدەین، ئەم پڕۆژەیە کە لە هەناوی جەنگی تیرۆردا روویدا، ئامانجە بەرفراوانەکەی رێگری بوو لە سەرهەڵدانی رکابەر بۆ ئەمریکا لە دونیادا، ئەمە بەڕوونی لە دۆکترینی (پاوڵ وۆڵفەویتز)دا دەردەکەوێت، بەڵام ئەمریکا سەرکەوتوو نەبوو لەم پرۆسەیەدا، چونکە چین لە بری ئەوەی لاواز بێت یان نەبێت بە رکابەری ئەمریکا، دەرئەنجامی شەڕەکە بە سودی چین شکایەوە، بۆیە چین پێی خۆشە بۆ هەمیشە(جەنگی تیرۆر) درێژە بکێشێت، وەک جۆن مێرشمایەر دەڵێت، بەڵام ئێستا ئەم قۆناخە بەرەو کۆتایی دەڕوات. وەک وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ئەنتۆنی بلینکن دەڵێت، سەردەمی پاش جەنگی سارد کۆتایی هات، سەردەمی رکابەریی زلهێزەکان دەستی پێکردووەتەوە. ئەم وەرچەرخانە کاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و کوردستان.
 
دووەم: هەڵکشانی چین راستەوخۆ رەفتاری ئەمریکا لە دونیادا دەگۆڕێت، ئەم رەفتار گۆڕینە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆش کاریگەریی دەبێت لەسەر دونیا و ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لە نێویشیاندا کوردستان، ئەم بوارە فرەڕەهەند و ئاڵۆزە، بۆیە دەبێت لە خواستی چین لە دونیادا بەباشی تێبگەین، هەروەها لەو هێزانەش تێبگەین کە داڕێژەری پەیوەندیی چین و ئەمریکان، چونکە بەبێ تێگەیشتن لەم لایەنانە ئەستەمە بزانرێت کە چین لە دونیادا چۆن مامەڵە دەکات، هەردووکیان (چـیـن و ئەمریکا) لە پەیوەندییەکی فرە ئاستی (بینرا و نەبیراو)ـی ئاڵۆزدان، بۆیە لە پەیوەندیی چین و کوردستاندا، ئەمریکا بە هەموو جۆرێک ئامادەیی هەیە، ئێمە لە (ماو)ـەوە فێردەبین کە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست جێگەی ململانێی زلهێزەکانە.
 
سێهەم: پرسی کورد لە ناوچە جیاوازەکان لە سەردەمی فرە جەمسەری و لە روانگەی چینەوە چی لێدێت؟ 
 
فرە جەمسەری گۆڕانکاری بە سەر دونیادا دەهێنێت، بە گشتی مافەکان لاواز دەبن، کەمینەکان فەرامۆش دەکرێن، ناوەندەکان بەهێزتر دەبنەوە، هەموو ئەمانە لە سوودی کورد نین، بۆیە گرنگە لە هاتنەوەی (فرە زلهێزی) تێبگەین، هەروەها پێویستە لە سرووشتی زلهێزە نوێیەکانیش تێبگەین، وەک دەردەکەوێت چین سیاسەتی دەستوەردانی لە پرس و قەیرانی ئەوانیتردا نییە، ئەمە رەهەندی باشی هەیە، بەڵام رەهەندی نێگەتیڤیشی هەیە، بۆ کورد لە رابردوودا قەیران و دەستێوەردانی نێودەوڵەتی، خراپی حوکمڕانی و بەرپرسیارێتی زلهێزەکان، مایەی گرنگییەکی زۆر بووە، بەڵام ئایا چین پەیوەندیی لەگەڵ دەستێوەرداندا چۆن دەبێت یان ئەوەی پێی دەگوترێت (R2P)، بۆ ئەم مەبەستانە پێویستمان بە نزیکی لەگەڵ چیندا هەیە. 
 
چوارەم: چین لەبەر کۆمەڵێک هۆکار، کاتێک کاڵایەک بەرهەم دەهێنێت، پێش ئەوەی هەناردەی بکات، لە ناوەوە، لەبەر گەورەیی وڵاتەکە، بڕێکی زۆری لێ بەرهەم دێت و دەفرۆشرێت، بۆیە پاش هەناردەکردنی دەتوانێت بە کوالێتی باش و نرخی هەرزانتر بێت، بۆیە ئەمە بۆ وڵاتی ئێمە گرنگە بە تایبەتی لە هەندێک بواری تەکنەلۆجیای باڵادا، وەک بەرهەمهێنانی وزەی خۆر، بە ئەلیکترۆنیکردنی حکومەت و تێلیکۆمیونیکەیشن و زۆر بواری دیکە، چین لە زانکۆکانی کوردستان لەم بوارانەدا چالاکە، دەتوانین ئەمە ناوبنێین دیموکراسیکردنی تەکنەلۆجیا، ئەم بوارە هەتا بێت زیاتر پڕ بایەخ دەبێت، بە تایبەتی پاش گەشەی خێرای هۆشمەندیی دەستکرد(AI). جێگای باسە هۆشمەندیی دەستکرد(Artificial Intelligence) لە داهاتوودا یەکێک دەبێت لە ئەکتەر و کاراکتەر و هێزە گەورەکانی دونیا، چین رەنگە بتوانێت دەروازەیەک بێت بۆ ئەوەی وڵاتانی دونیای سێهەمیش لێی بێبەش نەبن.
 
پێنجەم: قسەیەک هەیە کە دەڵێت: "ئەگەر تۆ ئارەزوت لە شەڕ نەبێت، شەڕ ئارەزووی لە تۆیە" کە بە هەڵە گوایە (ترۆتسکی) گوتوویەتی، بە هەمان پێوەر ئێمە ناتوانین خۆمان لە چین بەدوور بگرین، ئەگەر بشمانەوێت، چونکە چین لە عێراق و ئێران و وڵاتانی کەنداو هەتادێت کاریگەریی زیاتر دەبێت، سەرباری هێڵی پشتێنە و رێگە(Belt and Road Initiative)، کۆریدۆری ناوەندی هەیە کە بە ئاسیای نێوەڕاستدا دەڕوات بۆ ئەوروپا، ئەم کۆریدۆرەش لە کوردستانەوە نزیکە و دوور نییە، بەمجۆرە چـــیـــن ئامادەیی کاریگەری هەیە لە ناوچەکەماندا، ئێستاش چین بە هێمنی لە کوردستان خەریکی پتەوکردنی پەیوەندییەکانیەتی، لە سەردەمی (دینگشیاو پینگ)دا چـــیـــن بە فەرمی سیاسەتی راگرتنی پرۆفایلی نزمی هەبوو (韬光养晦). 

شەشەم: چونکە چین وەک وڵاتانی رۆژئاوا نییە، کورد دەبێت بە دوای رێگەی نوێدا بگەڕێت بۆ بونیادنانی پەیوەندی و دروستکردنی کاریگەری لەسەر چین، ئەمەش پێویستی بە هەڵوەستەیەکی (قوڵ و ستراتیژی) هەیە، بە واتایەکی دیکە، گرنگە کورد لەسەر ئاستی هاوکێشە نێودەوڵەتییەکاندا هاوسەنگی رابگرێت و لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی هاوبەشدا مامەڵە لەگەڵ هەموو لایەکاندا بکات، بە ئامانجی سوودوەرگرتن لە ئەزموونی (فرە جەمسەری).
 
حەوتەم: چین کە خاوەنی شارستانیەتێکی دێرینی زیاتر لە پێنج هەزار ساڵەیە، جگە لەوەی پەندیان لە مێژووی خۆیان وەرگرتووە، هەوڵیان داوە پەند و عیبرەت لە مێژووی رووخانی یەکێتیی سۆڤیەتیش وەربگرن کە فاکتەرە سەرەکییەکەی لاوازی ئابووری بوو، بۆیە چین کرانەوەیەکی بێ وێنەی لە بوارەکانی ئابووری و تەکنەلۆژی و بازرگانیدا ئەنجامداوە.
 
هەشتەم: لە سەرەتادا چین بۆ بونیاتنانی ژێرخانی تەکنەلۆژیی تایبەت بەخۆیان، سوودێکی زۆریان لە تەکنەلۆژیای ئەمریکا وەرگرت، بەڵام لە دوای ساڵی (2010) وە ژێرخانێکی تەکنەلۆژیی تایبەت بەخۆیان دامەزراند و پشتیان بە خۆیان بەست، بە جۆرێک کە ئێستا بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە بەرهەم هێنان لەم سێکتەرە گرنگەدا دەکەن.
 
نۆیەم: داهاتی چین بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی دەبەستێت، بەجۆرێک ناویان ناوە پێترۆڵی دیجیتاڵی؛ واتە ئەگەر هەندێک وڵات پشت بە نەوت ببەستن، کە رۆژێک دێت تەواو دەبێت، ئەوا چین توانیویەتی لە رێگەی تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی داهاتێکی (هاوشێوەی فرۆشتنی نەوت و بگرە زیاتریش)ـی دەست بکەوێت.
 
10: چــــیـــــــنـــیـــەکان قسەیەکیان هەیە و دەڵێن: ئەگەر دەتەوێت دەوڵەمەند بیت، سەرەتا رێگەوبان دروستبکە؛ ئێستا چین دەیەوێت لەسەر ئاستی جیهان دەوڵەمەندترین وڵات بێت، بۆیە پشتێنە و رێگە (Belt and Road) بونیات دەنێت.
 
11: خەڵکی چــــــیــــــن پشوودرێژن و دەیانەوێت لە رێگەی (هێزی نەرم)ـەوە شوێن پێی خۆیان لە جیهاندا بکەنەوە و شوێن دەستیان بەجێ بهێڵن، بۆیە درووشمیان بریتییە لە دوورکەوتنەوە لە تووندڕەوی و دوورکەوتنەوە لە بەکارهێنانی هێزی رەق، لەم چواچێوەیەشدا میانەڕەوی و نێوەندبوون یان کردووەتە درووشمی خۆیان.
 
12: لەگەڵ ئەوەی کەوا سیستەمی سیاسی چـــیــــن تاک حیزبیە، بەڵام خەڵکی چین توانیویانە بە شێوەیەکی گونجاو لەگەڵ سیستەمەکەدا هەڵبکەن و سیاسەتیان بۆ سیاسیەکان جێهێشتووە و هاوشێوەی شانەی (مێش هەنگوین) رۆژانە خەریکی کارن، ئەمەش یەکێکە لە نهێنیەکانی سەرکەوتن و پێشکەوتنی چین، بە مانایەکی دیکە، ئەگەرچی چین بە پێوەرەکانی دیموکراسی، وڵاتێکی دیموکراسی نییە، بەڵام لەو وڵاتەدا لە ئاستی حیزبی کۆمیونیست و لە ئاستی حکومیشدا، لە گوندەکانەوە بگرە تاوەکو شارۆچکە و شارە گەورەکان، باشترین کەسەکان دادەنێن بۆ بەڕێوەبردنی حیزب و حکومەت و بە شێوەیەکی بەرچاو کار بە پرەنسیپی (کەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو) دەکەن، هەر بۆیە توانیویانە ئەو پێشکەوتنە مەزنە بەدەستبهێنن.
 
لەکۆتاییدا پێمانوایە کە جیهان بەرەو فرەجەمسەری هەنگاوی هاویشتووە و ئاماژەکانی بە جەمسەربوونی چینیش وەک رۆژی رووناک دەرکەوتوون، ئەم راستیەش (زوو یان درەنگ) لەلایەن ئەمریکا و رۆژئاواوە قبووڵ دەکرێت، وەک هێنری کیسینجەر دەڵێت: "ئەگەرچی هەردوولا (ئەمریکا و چـیـن) باوەڕیان بەخۆیان هێناوە کە ئەوی دیکە نوێنەرایەتیی مەترسییەکی (ستراتیژی دەکات)، بەڵام ئەمریکا و چـیـن دەبێ فێربن پێکەوەبژین و کەمتر لە 10 ساڵ دەرفەتیان لەبەردەمدا هەیە."
 
*1: لێکۆڵەری شارەزای پەیوەندیی رووسیا و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ئینیستیتیوتی واشنتۆن بۆ لێکۆڵینەوە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست
 
*2: بیرمەند و سیاسەتڤانی نێوداری ئەمریکی کە "ئەندازیاری هاتنی ئەمریکا بوو بۆ عێراق"